HAY VÀ DỞ
CAO VÀ THẤP
(Qua cuộc
thi thơ báo Văn Nghệ 1999-2000)
|
Cuối tuần, đăng một bài phê bình văn chương
chơi. Thoáng chốc mà 15 năm đã trôi qua khi viết cái bài này rồi. Bài này tôi
phê phán giải thưởng của Cuộc thi thơ của Báo Văn nghệ, HNVVN, trong đó có
giải nhất của Nguyễn Tấn Việt, anh em kết nghĩa với Nguyễn Quang Thiều; cũng
chính là cha của Nguyễn Quyến. Hồi ấy có dư luận vì có Thiều ủng hộ nên
Nguyễn Tấn Việt mới được giải và người ta cũng xì xào rằng Thiều tuy chỉ là
một biên tập viên nhưng có quyền lực ngầm rất mạnh, ủng hộ ai là được. Tôi
vốn suy nghĩ độc lập, tôi đã nhiều lần phê phán những tác giả là bạn của
Thiều và những tác phẩm mà Thiều ủng hộ, ca ngợi. Như Nguyễn Huy Thiệp, Bảo
Ninh, Phạm Xuân Nguyên, …, chính vì gặp Thiều mà tôi đã đều gặp họ, và trong
bài này là Nguyễn Tấn Việt. Chỉ khi viết về Thiều thì tôi đúng là có phần
tình cảm, nể nang. Nhưng tôi không giống nhiều người, như Trần Mạnh Hảo chẳng
hạn, sẵn sàng nói ngược để khen hoặc chê bằng được thì thôi, tôi thiên vị
Thiều nhưng tôi chỉ viết ra sự thật, chỉ thiếu khách quan ở chỗ tôi chỉ viết
phần tôi thấy hay không viết phần tôi thấy dở về Thiều mà thôi. Tôi dành phần
đó cho người khác. Không ít người đã viết chủ yếu về cái dở đó của thơ Thiều,
như Trần Mạnh Hảo và Đỗ Hoàng chẳng hạn. Tiếc là họ chê không đúng, vậy là
tôi lại đi “úynh” họ, bảo vệ Nguyễn Quang Thiều. Đó là quà tặng của tình bạn,
tình người tôi dành cho Nguyễn Quang Thiều. Còn nếu hôm nay Thiều không cần
điều đó nữa, chà đạp lên nó, thì nếu có hứng, tôi sẽ viết nốt những cảm nhận
không hay của tôi về Thiều. Tính tôi vốn sòng phẳng, tôi không đi tu nên cũng
còn nhiều tật, còn chấp vào nhiều thứ của cõi phàm.
Vì vậy tôi còn rất nhiều chuyện viết
về Nguyễn Quang Thiều.
24-1-2015
ĐÔNG LA
|
(Tình bạn "vĩ đại" không cảm động!)
Thế là cuộc thi văn chương lớn nhất của một trung tâm văn nghệ cao nhất-báo
Văn nghệ Hội Nhà Văn Việt Nam-đã khép lại. Với người tham dự, lẽ thường,
người thắng sẽ vui, kẻ bại sẽ buồn; nhưng trước những kết quả xứng đáng, dù
thắng hay bại, mọi người vẫn sẽ có một niềm vui chung, bởi qua bao chờ đợi,
cuộc thi đã tìm ra được những giá trị mới, những tài năng mới, hứa hẹn mang tới
cho đời những tác phẩm mới. Có điều, để làm được điều này lại không đơn giản,
bởi mỗi cuộc thi văn chương luôn không chỉ là cuộc thi của những thí sinh, mà
còn là sự chứng tỏ khả năng thẩm định của cả ban giám khảo. Riêng tôi, có kỷ
niệm khó quên về chuyện thi văn chương năm 1986 tại TPHCM với nhà thơ Chế Lan
Viên. Chùm thơ dự thi của tôi đã bị loại, nhưng khi tôi tận tay đưa được cho
ông là một trong những người chấm chung khảo, ông đã tuyên bố tôi được giải
ngay tại nhà ông. Từ đó tôi đã hiểu ngay ra một điều rằng: sáng tạo ra cái hay
đã khó, nhưng để được công nhận còn khó khăn hơn, bởi mỗi một tài năng buộc
phải được nhận diện cũng bởi tài năng và hơn thế: sự công tâm!
Trong thời gian qua đã có nhiều cuộc
thi văn chương rầm rộ, nhưng nhiều tác giả được lựa chọn trao giải lại không có
thực tài, bởi sau đó họ không chứng tỏ được tài năng của họ.
Để thẩm định chính xác một tác phẩm
thi ca, người thẩm định buộc phải vừa nhạy cảm để phát hiện ra cái mới, cái
hay, vừa uyên thâm để có một nền tảng tri thức để phân tích những ý nghĩa sâu
xa, tiềm ẩn. Thơ ca luôn mang tinh thần, sắc thái văn minh của thời đại, để
hiểu hết được những phẩm chất của nó, người ta buộc phải có không chỉ khiếu làm
thơ, mà còn cần phải có cả trình độ tri thức tổng hợp nói chung. Nếu chỉ có duy
nhất khiếu làm thơ thôi, con mắt người ta tất không nhìn ra khỏi hàng rào chắn
của chính thơ mình.
Tiếc là những tác phẩm được lựa chọn trong cuộc thi báo Văn Nghệ lần này cũng lại
rất kém. Nên kết quả vừa công bố, dư luận đã có biết bao xầm xì, phản đối.
Hai bài của Nguyễn Tấn Việt xếp đầu
cuộc thi là hai bài bình thường. Chúng không thoát ra khỏi sự đơn điệu và tẻ
nhạt giông giống nhau của số đông thơ ca hôm nay. Từ câu chữ đến ý
tứ dường như ta đã đọc được ở đâu đó, tức chúng được làm bằng ngôn ngữ
thơ phổ thông, thậm chí là ngôn ngữ nôm na của giao tiếp đời thường. Hai
bài thơ không có vẻ đẹp cho ta chiêm ngưỡng, không có tình tứ cho ta si mê,
không có biến hóa cho ta thích thú, không có cao sâu cho ta suy tư … Tóm lại,
chúng không có mặt gì nổi trội, không đại diện cho thành tựu mới của sáng tác
hôm nay; nếu được chọn đứng đầu hàng vạn bài dự thi là không xứng đáng và yếu
kém.
Tất nhiên tôi nói vậy không
phải nói bừa mà phải dựa trên cơ sở lý luận. Để xác định chính xác thế
nào là một bài thơ hay, thế nào là yếu kém, người ta không thể chỉ cảm nhận
bằng cảm tính chủ quan mà phải dựa trên những yếu tố cụ thể như: sáng tạo
hay không sáng tạo, mới hay cũ, cao hay thấp… rồi, những điều này cũng lại
phải được nhận diện trên cơ sở của từ ký hiệu học đến thi pháp học, và
từ mỹ học đến triết học. Ký hiệu học cho phép ta đánh giá sự sáng
tạo ngôn ngữ, độ khó, độ tương hợp của những sáng tạo ấy, và tác dụng
tăng cường sức biểu đạt biểu cảm của nó như thế nào…; thi pháp giúp ta
khảo sát toàn diện các yếu tố mang tính kỹ thuật làm nên diện mạo riêng bài
thơ, mỹ học đánh giá hiệu quả thẩm mỹ của chúng, triết học khảo
sát độ sâu, độ cao tức tính khái quát và độ hàm súc của tác phẩm. Như vậy, bài
thơ hay nhất tất phải độc đáo nhất, ngôn ngữ biến hoá nhất, ý thơ phải hàm súc
nhất, phản ánh sâu xa và bao quát nhất những điểm mấu chốt liên quan mật thiết
nhất đến cuộc sống hôm nay.
Bài “Ở bản nào cũng thế” của
Nguyễn Tấn Việt được xếp đầu bảng là bài thơ có tầm nhìn hạn hẹp, viết bằng
cách viết giản đơn, liệt kê một cách đơn điệu những sự trái ngược ở những làng
bản vùng cao, giống như những gạch đầu dòng của một ghi chép vậy. Câu thơ cũng
có hàm nghĩa nhưng lại được nói ra một cách trụi lủi với cách dùng từ
không dụng công, ít tương đồng, nên khả năng biểu đạt cũng như biểu cảm rất
kém, đọc xong không thấy rung động gì và cũng chẳng phải nghĩ suy gì:
Ở bản nào
cũng thế
…………………………………….
Tuổi thấp thì học bay
Tuổi cao thì học đứng
Trẻ con đi học là
học văn hóa để có điều kiện bay cao những ước mơ, còn nói tắt, dùng từ
chỉ mục đích thay cho từ chỉ đối tượng, trẻ con đến trường không
phải học văn hóa mà lại “học bay” như trên thì nghe thật buồn
cười. Rồi :
Ở bản nào cũng thế
Đông người thuộc Quốc ca
Ít người quên quốc nhục
Điều này tốt về ý thức công dân, nhưng quá kém về sự sáng
tạo ngôn ngữ. Người sáng tác chú trọng đến sự sáng tạo thường rất tránh viết
những điều hiển nhiên, bởi đã là hiển nhiên thì không có gì độc đáo, không có
gì là nghệ thuật cả, chẳng ai lại thích thưởng thức những điều ai cũng biết:
Ở bản nào cũng thế
Bồ câu thích bay đôi
Gà tức nhau tiếng gáy
……………………………………………
Ở bản nào cũng thế
Nhan sắc thích soi gương
Một bài thơ toàn những câu như vậy
không hiểu sao lại được xếp đầu cuộc thi rất lớn này!
Bài “Làng tôi năm 2000” là
bài thứ hai được giải của Nguyễn Tấn Việt. Nó không khá hơn bài trên, thậm chí
còn kém hơn về mặt ý tưởng. Nó là một sự trăn trở hoài nhớ của một người xa quê
nhớ về ngôi làng của mình, khi những hình ảnh xưa cũ được thay thế bằng những
hình ảnh của cuộc sống mới. Đây là một motif rất cũ, đã rất nhiều người
viết. Trong sáng tác, để tìm ra một cấu tứ hoàn toàn mới rất khó. Nó cần một
năng lực sáng tạo lớn, giống như sự sáng tạo trong lĩnh vực khoa học tự nhiên
vậy. Tuy nhiên, vẫn có nhiều bài thơ viết về những vấn đề cũ nhưng vẫn có thể
được đánh giá cao, nếu nó được viết bằng loại ngôn ngữ độc đáo với những
ý thơ độc đáo, chỉ riêng tác giả bài thơ đó mới viết ra được, và nó cũng phải
đòi hỏi một năng lực thơ ca rất lớn. Tiếc là “Làng tôi năm 2000” của
Nguyễn Tấn Việt không được như vậy. Cũng vẫn một kiểu liệt kê giản đơn tuần tự
những hình ảnh cũ mới thay thế nhau, cũng bằng ngôn ngữ kể nôm na, bài thơ
thiếu hẳn yếu tố biến hoá bất ngờ, nên không gây được ấn tượng gì cho người
đọc:
Làng tôi đang ở đâu
Đêm trung thu cũng không thấy bóng đa
Mái đình trùng tu thay mầu rêu cũ
Mẹ về chợ mớ rau trong rổ nhựa
Và lên chùa phẩm oản gói ni-lông
Vịt siêu trứng không mò cua bắt ốc
Gà gia công không nhặt thóc đống rơm
…………………………………………………………………
Làng tôi năm hai ngàn
Bao dập dìu hiện đại
…………………………………………
Bao đổi thay kỳ dị
Cô thợ cấy đấu cờ trên màn hình điện
tử
Bác thợ cày hút thuốc lào mê bản tin
quốc tế
Cả làng sôi lên cùng trái bóng châu
Âu…
Nuối
tiếc những hình ảnh thơ mộng yên bình, những bản sắc văn hóa làng quê là điều
tốt. Điều đáng băn khoăn ở đây là Nguyễn Tấn Việt lại đem sự nuối tiếc ấy đối
lập với cái mới, cái tiến bộ, cái văn minh. Một bài thơ hay buộc phải có tính
tư tưởng cao, vậy mà “Làng tôi năm 2000” chỉ có những suy tư lẩn thẩn
chứ chưa muốn nói là phản tiến bộ như vậy. Trong khổ thơ trên, từ “kỳ dị”
lẽ ra nên thay bằng “kỳ diệu” thì đúng hơn. Sự nghiệp điện khí hóa nông
thôn; những con đường lầy lội được phủ lớp áo bằng nhựa bê tông phẳng lì; những
vật dụng của nền văn minh nâng cao chất lượng sống và tầm hiểu biết của con
người: ti vi, tủ lạnh, cát-xet…; cô thợ cấy cũng biết chơi cờ điện tử; bác thợ
cày ngồi tại nhà mình vẫn biết mọi tin tức trên thế giới; thanh thiếu niên được
xem tức thời trái bóng tròn lăn trên mọi sân cỏ khắp hành tinh v.v… Tất cả
những điều ấy là những đổi thay kỳ diệu chứ sao lại cho là những thứ kỳ
dị? Sự đổi mới hướng về phía văn minh là tất yếu, là lẽ sống, là mục
tiêu phấn đấu. Tất nhiên, chúng ta cũng phải biết giữ lại những bản sắc văn hóa
dân tộc, nhưng chỉ nên giữ lại những gì tinh túy chứ tuyệt nhiên không phải là
việc giữ lại những “rêu mốc”, những phương sức sản xuất tiểu nông, vụn vặt nhỏ
bé, như bài thơ “Làng tôi năm 2000” nuối tiếc.
Đặng
Huy Giang là tác giả xếp thứ hai trong 3 người đoạt giải A. Tác giả có cố gắng
tạo ra những cấu tứ độc đáo, mang nhiều chất suy tư, tiếc là sự thể hiện chưa
nhuyễn, còn rất sượng. Bài thơ “Theo con” vẽ ra cảnh ông bố 44 tuổi luôn
phải theo đứa con 7 tuổi, đưa đón trong các sinh hoạt, để gợi nên những suy tư
về quá khứ, hiện tại và tương lai. Tiếc là bài thơ rất lủng củng cả về ngôn từ
lẫn ý tưởng; các hình ảnh, các chi tiết được vẽ ra không độc đáo, cũng vẫn là
kể lể và liệt kê, chưa qua lăng kính của sáng tạo, có những câu thơ trơ trơ,
giữa nghĩa đen của hình ảnh –“cái biểu đạt”- với những hàm nghĩa - “cái
được biểu đạt”- không liền mạch, do không có những tương đồng nên không có
sức gợi ra cái gì:
Hát theo con
Cười theo con
Nghĩ theo con
Lớn và bé vận hành trong guồng máy
Sáu giờ kém mười
lăm: bấm nút đi,
mười sáu giờ ba
lăm: bấm nút về
Tư duy bắt vòng theo chiều lăn bánh
xe
Chuyện suốt ngày bám đít luẩn quẩn
theo đứa trẻ 7 tuổi như vậy thì có gì nên thơ, có thể biểu đạt được những điều
cao sâu gì?
Đoạn
kết bài thơ với những so sánh khấp khểnh, lơ lửng, câu thơ nôm na như câu nói:
Dẫu âm thanh đi chậm hơn, ánh sáng
đến
nhanh hơn
Nhưng
Sấm và chớp, cha và con…
Chúng ta nghẹt thở vì bụi đường
Nghẹt thở vì chờ đợi
Mặc dầu vậy cũng
chẳng hề hấn gì
Bởi quá khứ vẫn giật mình theo bước
chân con trẻ.
Người ta thường đưa ra giả thiết
thật phi tự nhiên để khẳng định một điều gì đó cần phải khẳng định, ví như: “Dẫu
sông cạn đá mòn, nhưng chân lý không gì thay đổi được”, còn trong đoạn
trên, việc ánh sáng đi nhanh hơn âm thanh là chuyện tất nhiên còn dẫu mới diếc
cái gì?! Tác giả muốn làm một bài thơ dạng chất chứa suy tư, thơ hiện đại,
nhưng khả năng thể hiện kém, như đứa trẻ nói chưa sõi, ngọng ngịu, ấp úng, ú ớ.
Trong sự liên tưởng, người ta buộc phải dựa trên nghĩa chính xác của nghĩa đen
để có thể liên tưởng đến những điều nó có thể gợi ra. Đặng Huy Giang viết như
trên không gợi ra điều gì. Sao cái chuyện “Nghẹt thở vì chờ đợi”
lại “chẳng hề hấn gì” bởi “quá khứ vẫn giật mình theo bước chân con
trẻ”? Đây là một suy tư lẩn thẩn, nghĩ ngược. Nếu coi sự kẹt đường biểu đạt
sự trì trệ của cuộc sống hiện tại thì phải cần sự đổi mới với những giải pháp
mới, hiện đại, phù hợp, chứ không phải là “quá khứ”. Quả đúng là “thơ mới
chả thẩn”!
Bài “Họ nhà rùa” là bài thứ
hai của Đặng Huy Giang được giải là bài khá hơn, và có thể là khá nhất về mặt
cách viết trong tất cả những bài được giải. Tác giả có nhiều dụng công đưa ra
một kết cấu tượng trưng, dùng hình tượng con rùa với tất cả những phẩm chất
được tượng trưng hóa, huyền thoại hóa về nó, biểu đạt một thực tế của cuộc
sống, đó là cái nền tảng thấp nhất nhưng không có nó làm giá đỡ, nhiều giá trị
khác không đứng được. Bài này về mặt cấu tứ hao hao như bài “Những nhịp cầu”
của tôi đã đăng trên Văn Nghệ trước cuộc thi, nhưng tầm khái quát hạn hẹp hơn,
bởi hình ảnh con rùa chỉ có thể là biểu tượng của sự chắn chắn, sự kiên
trì, sự hy sinh … chứ chưa phải là biểu tượng của sự sinh sôi và phát
triển. Giống như bài trên, tác giả có năng lực suy tư nhưng năng lực ngôn ngữ
còn yếu. Ngôn ngữ tượng trưng thường là ngôn ngữ chắt lọc, có khả năng gợi mở,
chừa chỗ cho sự liên lưởng của độc giả, đằng này tác giả lại viết quá rườm rà,
quá chi tiết, khiến người đọc nghĩ con rùa tác giả viết ra là con rùa thật chứ
không còn là ngôn ngữ ký hiệu, biểu tượng của thi ca nữa.
Những giải thấp hơn,
một bài viết không thể phân tích hết được, tôi chỉ nói một điều rất dở chung
là, đó là việc ta thấy rất rõ bóng dáng thơ ca của những tác giả lớp trước
trong đó. Sự ảnh hưởng, tương đồng giọng điệu là điều bình thường, nhưng sẽ là
không bình thường khi có sự sao chép, sự lặp lại với những motif biểu
cảm đã thành mòn cũ. Về mặt thi pháp, chúng cũng chưa thoát ra khỏi những giới
hạn, những điều mà tôi đã viết trong một bài viết dài “Hành trình thơ ca”.
Nếu thơ ca kháng chiến có bước tiến là đã thoát ra khỏi được quy phạm khuôn mẫu
gò gẫm của thơ cổ, có khả năng phản ảnh được mọi mặt của cuôc sống, nhưng còn
điểm yếu là: bút pháp tả thực bị lạm dụng. Rất, rất nhiều tác giả đã
biến thơ ca không phải thành thơ điệu nói mà là lời nói, thường
dùng cách nói trực quan, kể và tả, ít khơi gợi, phải dùng quá nhiều chữ, nhiều
câu chỉ để diễn giải một ý, dùng nhiều công sức chỉ để nói ra những điều hiển
nhiên, ý thơ đơn tuyến, ít dụng công, ít có cấu trúc mạng liên tưởng mở rộng
biên độ những ý nghĩa…
Tôi
đến với cuộc thi thơ này đơn giản là vì sau khi đăng bài Những nhịp cầu cho
tôi, Nguyễn Quang Thiều gọi điện bảo ông Hữu Thỉnh khen và bảo kỳ này bảo Đông
Là dự thi đi. tôi gửi 8 bài, đã được chọn đăng 6 bài, với những cách viết khác
nhau, trong đó có bài Cánh đồng quê. Chúng đã được khá nhiều bạn viết,
bạn đọc đánh giá cao. Ông bạn Lê Huy Mậu (tác giả lời ca khúc Khúc hát sông
quê chắc có sau thời gian tôi viết bài này) còn làm cả một bài thơ về bài
này tặng tôi. Nhà thơ Hải Như, tác giả lời ca khúc Thành phố hoa phượng đỏ,
đã đi hỏi số điện thoại của tôi nói: “Nếu
tôi có quyền tôi sẽ cho anh giải nhất”, ông khen là thơ tôi “hiện đại mà
giản dị” không như thơ Nguyễn Quang Thiều “hiện đại mà rối rắm, bắt
chước nước ngoài”. Một người nữa cũng so tôi với Nguyễn Quang Thiều chính
là anh TS Dung, ở Trường KHXH&NV TPHCM, từng đoạt giải học sinh giỏi văn
Miền Bắc, nói là: “Đọc thơ anh rồi không còn đọc được của ai nữa. Thơ
anh đã đạt được sự giản dị không như thơ nguyễn Quang Thiều”. Nếu hiểu thì
phải biết trong lý luận phê bình những câu khen “đạt được sự giản dị” là
rất cao, cũng như người ta khen một tác phẩm “đã trở thành cổ điển”
nghĩa là những tác phẩm đã thành “bất tử”. Bởi “đạt được sự giản dị”
cũng giống như sắc đẹp không cần son phấn của một thiếu nữ, bởi má bồ quân rồi
thì còn cần gì son với phấn! Tất nhiên, đó cũng chỉ là những ý cá nhân mà thôi.
Tiếc là những bài thơ của tôi lại bị loại ngay từ vòng sơ khảo. Tôi vốn quen với
Giáo sư Trần Đình Sử, sau khi nghe tôi trình bày, ông cũng phải ngạc nhiên không
hiểu sao lại như vậy! Tại sao ư? Tôi nghĩ, có lẽ do trong số những người có
quyền lựa chọn, những người chấm giải, còn có nhiều người chưa thể phân biệt được
những khác biệt tế nhị trong văn chương: giữa cũ và mới, thấp và cao, nhỏ bé
lọn mọn với lớn lao; giữa sắc thái bình dân với sắc thái trí tuệ, câu thơ đại
ngôn với những câu có tính khái quát lớn, môi mép uốn éo với sáng tạo ngôn ngữ,
lập dị với cách tân đổi mới…và, liệu có sự thành kiến cá nhân và
sự không công tâm không? Giáo sư Trần đình Sử vốn là người chuyên viết về
thi pháp, nhưng ông cũng phải thừa nhận rằng, việc thẩm định chính xác sự hay
dở, cao thấp của thơ hiện đại là vô cùng khó; ông lại đánh giá cao tôi về mặt
này, nên ông đã khuyên tôi nên viết một bài cho cái chung, góp thêm tiếng
nói để nhận diện thơ ca hôm nay. Nhưng thú thật là tôi rất ngại, dù đã viết
tương tự không ít lần.
Bởi thuốc đắng giã tật sự thật mất lòng, tôi biết mỗi
lần viết như trên là tôi lại đi gây thêm thù, chuốc oán. Nhưng đắn đo mãi
lại hì hục ngồi viết, vì nghĩ, nếu tất cả mọi người phó mặc để mọi chuyện trôi
qua, người sáng tác thực sự không biết phấn đấu như thế nào, khi sự hay dở, cao
thấp bất phân minh và không có cơ sở vững chắc để thẩm
định.
Bình Thạnh
15-2-2001
(Đã đăng trong cuốn Biên độ của trí tưởng
tượng,
có sửa và viết thêm mấy chữ)
