Nguyễn văn Thịnh
CỤ ĐỒ CHIỂU CÓ LÀM THƠ
KHÓC THƯƠNG PHAN THANH GIẢN?
Trên
một FB ngày 22/01/2015 có bài “Viết về Phan Thanh Giản” dưới bút danh Nguyễn
Anh Văn, viết: “Có một số "anh hùng bàn phím" không rõ ghen ăn tức ở
với ai, vì lẽ gì mà đăng đàn chửi bới, nói rằng các nhà sử học đổi trắng thay
đen, nhằm viết lại lịch sử...”. Xin thưa, chuyện Phan đại thần cách nay 150 năm
rồi. Nước mất thì dân ta đã lấy lại được. Người chết chẳng thể sống lại hại ai.
Cuộc sống bề bộn không thiếu gì nỗi buồn lo mới. Sức đâu mà nghĩ điều ân oán
của chung thiên hạ? Nhưng với lịch sử còn rành rành ra đấy trên những trang
giấy chưa mờ, trên những lời răn dạy truyền qua mấy thế hệ còn nghe từng hơi
thở. Những con người ai dũng ai hèn. Những sự kiện đớn đau uất hận mà tiền nhân
ta phải chịu. Khoảng cách giữa quá khứ và hiện tại cho phép ta có đủ độ chín,
tầm nhìn để cần lên án ai và tha thứ cho ai, thậm chí cần quên đi những điều
nhỏ nhặt. Cái sự quên như con dao hai lưỡi. Nó có thể khiến con người ta không
còn gốc gác. Khi con người không biết mình là ai thì có gì phải giữ? Phó mặc sự
đời! Tuy nhiên, nhờ có sự quên cũng giúp người ta tự quăng đi sự trì níu vô
duyên để thênh thang dài bước trên con đường vạn dặm. Cuộc đời 74 năm của cụ
Phan không phải là xấu hết. Nhưng với một con người đến lúc “cái quan nhận định”
là đời đã có thể nói câu kết cuối cùng. Phan nhân là bậc chí sỹ, là quan đại
thần trọng yếu nắm chính sự quốc gia. Người xưa nói: “Quốc gia hưng vong thất
phu hữu trách”, “Nước loạn mới biết tôi trung”. Người dân nhìn ông là bậc chí
sỹ có trách nhiệm cao trước đấng quân vương, trước thần dân trăm họ; nhìn ông
là trụ cột triều đình đã làm được gì lúc quốc gia vong biến? Chính sử của nhà
nước Việt Nam
dân chủ cộng hòa đánh giá công minh: “Để mất nước, các vua nhà Nguyễn là chính
phạm, các triều thần trong đó có Phan là đồng phạm. Riêng trong sự kiện để lục
tỉnh Nam
kỳ lọt vào tay giặc thì Phan là chính phạm”. Chữ ký của Phan, Lâm với tên quan
Pháp Bonard năm 1862 dâng ba tỉnh Biên Hoà, Gia Định, Định Tường, đảo Côn Lôn
và bức công thư dụ hàng của Phan khâm sai năm 1867 để ba tỉnh Vĩnh Long, An
Giang, Hà Tiên lọt vào tay tướng Pháp De Lagrandière còn lưu trong thư khố. Ông
bạn tên Văn cũng thừa nhận rằng: “Phan Thanh Giản có phần trách nhiệm trong
việc để mất 6 tỉnh Nam kỳ” và “Phan Thanh Giản phải lãnh trọng trách liên quan
tới vận nước và ông đã không làm tròn”! Vậy thì hậu thế nên thông cảm và hãy
thương ông, để ông thảnh thơi yên giấc, chớ sao lại dựng ông dậy, đưa ông ngồi
vào đền thờ các bậc thánh sư thì ông đâu dám nói gì? Và còn dám nhìn ai khi
dựng ông thành tượng đứng nghênh ngang trên mảnh đất thấm đẫm máu xương của bao
nhiêu thế hệ bởi chính ông đã không làm tròn trọng trách trước thiên tử, trước
muôn dân?! Thế mới nên chuyện để đời soi mói. Càng làm khổ người đã khuất! Giữa
hai người con đồng thời của đất Nam Kỳ: Trần Văn Giàu và Võ Văn Kiệt, nên tin
ai khi mỗi người nhìn Phan nhân một khác? Trong lúc cả xã hội đang rất lo lắng
bởi lớp trẻ thờ ơ với môn sử học mà lại có những ông thầy bảo chúng cúi đầu tạ
ơn một viên đại quan hèn bạc nhược trốn tránh trách nhiệm quốc gia! Trước lũ
giặc mới hùng hổ như cọp beo, xảo quyệt như lang sói, đang lau súng mài dao
trước ngõ thì lớp trẻ biết noi tấm gương nào để bảo vệ nước non này?
Cái
chết của Phan Thanh Giản không thể coi là tử tiết dù ông nói rất hùng hồn: “Lá
cờ ba sắc không thể phấp phới bay trên một thành lũy mà nơi ấy Phan Thanh Giản
còn sống” vì “Phan Thanh Giản không đội trời chung được với giặc Phú lang sa”?!
Thực ra Phan đã không như Hoàng Diệu treo cổ chết ngay trong thành Hà Nội; như
Nguyễn Tri Phương không chịu cứu trị vết thương, nhịn ăn quyết chết theo thành;
như Võ Duy Ninh tự thương chết ngay trước thành Gia Định. Trái lại, Phan thủng
thẳng ra sống tại một ngôi nhà tranh ở ngoại thành Vĩnh Long, tỉnh táo sắp xếp
mọi việc chu đáo. Ông gởi một lá sớ lên vua Tự Đức xin xá tội. Ông gởi một bức
thư dài cho Lagrandière: Hết lời ca ngợi “tình thân ái giữa các dân tộc bên hai
bờ đại dương” (!); ca ngợi Hải quân Trung tướng Bonard với “những võ công hiển
hách chinh phục xứ này, là người đồng chung một ý tưởng từ lâu về vấn đề lấy xứ
Nam kỳ làm thực dân địa và rất tiếc là người đã ra đi trước, bây giờ tử thần sẽ
cho hai ta gặp mặt trong sự vĩnh cửu, sẽ sung sướng vô biên giới và tình huynh
đệ không thể tan rã được” (!); ca ngợi Đề đốc Rigault de Genouilly “có tầm nhìn
xa biết chiếm lấy Sài Gòn để xây dựng thành trung tâm bền bỉ lâu dài” (!); ca
ngợi Đề đốc Lagrandière “là người tạo lập ra thuộc địa Nam kỳ” (!)… toàn là
những từ hoa mỹ nể trọng, ân tình thắm thiết! Trong khi vị quan đồng liêu Phạm
Phú Thứ khi nói đến lũ giặc mắt xanh mũi lõ, lúc nào cũng dùng những hình dung
từ miệt thị như: “heo lớn”, “rắn dài”, “sài lang”… Phan bày lòng ra “đã dành
dụm được mấy ngàn quan” và ngỏ lòng “giao cho các quan Tây đưa mấy đứa cháu lên
Sài Gòn học thành tài”!... Nghe ngóng động tĩnh từ triều đình vẫn bặt tin, ông
thất vọng biết rằng tội kia không thoát chết! Gần một tháng sau khi phát thư dụ
hàng thì ông “tuyệt cốc” (nhịn ăn). Nửa tháng không chết, ông uống á phiện pha
với dấm thanh. Trong thời gian ấy nhiều quan lại cả tây và ta đến thăm, cho
thuốc ông một mực từ chối. Theo thơ tường trình của Thiếu tá Ansart gởi lên
Tổng tham mưu trưởng kể về những giờ cuối đời của ông quan này: “… Lúc các ông
quan (Nam triều) còn lại ở Vĩnh Long, ông đã khăng khăng từ chối mọi thứ thuốc
men, chúng tôi đã phải gần như ép ông và lợi dụng một trong những lúc ông ngất
đi mới khiến ông nuốt được một chút giải độc. Nhưng ngay khi ông được biết là
các quan đã bỏ đi và chỉ còn có mình ông với chúng tôi (mấy sỹ quan Pháp) thì
ông đã thuận mọi điều, lại hỏi: “Liệu có cứu được tôi không?” Than ôi, khi đó
đã quá muộn rồi!”. Cụ Đồ Chiểu mù mà có “con mắt sáng” nhìn rõ tâm can của “ông
bạn” già này, mới hạ lời tiễn biệt: An đắc thung dung tựu nghĩa thần (Sao có
thể thung dung thành thần được!). Thì ra quan lớn khéo “tu” nên đã thành tinh.
Chẳng những lừa được thiên hạ đương thời, lại lừa được hậu thế hàng trăm năm
nữa! Trong lịch sử Việt Nam
chưa có viên đại quan nào làm những việc bất minh trước Trời-Đất-Quỷ-Thần mà
còn để lại bao nhiêu điều rối ren cho hậu thế!
Ông
bạn tên Văn lý sự: “Khoan bàn đến việc các nhà sử học có tắc trách hay cố ý
"viết lại lịch sử" hay không, thì không gì bằng hãy lắng nghe ý kiến
của một con người cùng thời với Phan Thanh Giản: Nguyễn Đình Chiểu được xem là
ngọn cờ đầu của công cuộc kháng chiến chống Pháp ở Nam Bộ thời bấy giờ đã khóc
thương khi hay tin Phan Thanh Giản mất. Nhà thơ mù đất Bến Tre bằng ngòi bút
"đâm mấy thằng gian bút chẳng tà" luôn có con mắt sáng khi nhìn sự
việc: ông đánh giá sự hy sinh của nghĩa binh Cần Giuộc đánh đồn, cũng như khi
ông làm 2 bài thơ điếu Phan Thanh Giản với lời lẽ thắm thiết thương cảm lắm”.
Từ
năm 2009, nhà nghiên cứu sử Dương Trung Quốc và nhà văn Hoàng Lại Giang cũng
nói y như ông bạn vậy. Nhiều vị hiểu nho đã chỉ bảo rõ rồi. Chả hiểu mấy ông có
biết bào đệ của nhà thơ cũng là một nghĩa binh trong đội quân của “Bình tây đại
nguyên soái” và đã “vị quốc vong thân” cùng chủ tướng, thì sao Cụ Đồ lại có thể
thương khóc người đã chỉ chọc cho giặc cắt đôi khúc ruột của mình?! Vả lại đọc
thơ cổ Xuân-Thu không dễ như đọc thơ con cóc! Nhiều bạn hiểu biết Hán học đã
chỉ rõ những câu thơ “ý tại ngôn ngoại”, tưởng khen mà chê, tưởng thương mà hận,
tưởng bi mà hài! Trên Tuần báo Văn nghệ TPHCM số 55, Thứ năm ngày 26/3/2009,
nhà giáo Phạm Thị Hảo, giảng viên môn Văn học cổ Trung Quốc tại ĐHSPTPHCM đã có
bài: “Viết về Phan Thanh Giản, nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã dùng bút pháp Xuân
Thu”, giảng giải rành mạch thâm ý của cách “đối” thơ Hán-Nôm là như thế nào.
Tôi sưu tra đưa trình toàn văn bài viết đó, các bạn đọc xem sẽ rõ. Cũng là nén
hương tưởng nhớ một nhà giáo lão thành khiêm nhường và tâm huyết.
TPHCM
ngày 25 tháng 01 năm 20015
VIẾT VỀ PHAN THANH GIẢN NHÀ
THƠ
NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU ĐÃ DÙNG BÚT
PHÁP XUÂN THU
Phạm Thị Hảo*
Trong
lý luận văn nghệ cổ đại Trung Quốc có thuật ngữ “Bút pháp Xuân Thu” tức là văn
chương viết theo lối của Khổng Tử trong bộ Kinh “Xuân Thu”, hàm súc, ngắn gọn,
dùng chữ nghĩa thâm thúy thể hiện sự khen chê (xưa gọi là bao biếm) đối với một
nhân vật hoặc một sự kiện nào đó.
Nhà
thơ Nguyễn Đình Chiểu đã chủ trương dùng “Bút pháp Xuân Thu” trong sáng tác của
mình: “Học theo ngòi bút chí công/ Trong thơ có ngụ tấm lòng Xuân Thu” (Lục Vân
Tiên). Và ông đã vận dụng nhất quán tinh thần đó trong các tác phẩm tiêu biểu.
Chỉ tìm hiểu 2 bài thơ của ông điếu Phan Thanh Giản, có thề thấy điểm này thể
hiện rõ ràng.
Bài
thứ nhất viết bằng chữ Hán:
Lịch
sĩ tam triều độc khiết thân
Phi
công thùy tản nhất phương dân
Long
Hồ uổng phụ thư sinh lão
Phụng
Các không vi học sĩ thần
Bỉnh
tiết tần lao sinh Phú Bật
Tận
trung hà hận tử Trương Tuần
Hữu
thiên lục tỉnh tồn vong sự
Nan
đắc thung dung tựu nghĩa thần
Hai
câu thơ đầu là lời chân thành mến phục:
Làm
quan trải ba triều vua, ông vẫn riêng mình giữ được tấm thân trong sạch.
Không
có ông thì ai là người che chở cho cả một phương dân chúng.
Là
nhà thơ tích cực luôn ưu thời mẫn thế, yêu nước thương dân, tất nhiên Nguyễn
Đình Chiểu tán thưởng và kính phục đạo đức, công lao của Phan Thanh Giản. Sức
nặng của chữ nghĩa: lịch sĩ, độc khiết thân, phi công, thùy tản cho thấy một sự
đánh giá cao và chân thành.
Bút
pháp Xuân Thu bắt đầu phát huy tác dụng ở hai câu 3, 4:
Long
Hồ uổng phụ thư sinh lão
Phụng
Các không vi học sĩ thần
Ở
Long Hồ (nơi quê hương), ông đã uổng phụ cái chí làm người học trò già
Nơi
Phụng Các (chốn làm quan) ông đã làm một cách hão người bề tôi học sĩ
Hai
cụm từ “uổng phụ” (phụ bỏ uổng phí) và “không vi” (làm một cách vô ích, làm
hão, chẳng tích sự gì) là sự phiền trách, xót tiếc nặng nề biết bao.
Phan
Thanh Giản từng tự xưng là “thư sinh lão”, là người học trò già lương thiện, khiêm
nhường, nhưng với việc làm của ông dâng đất dâng thành cho giặc chứng tỏ ông đã
“uổng phụ” cái chí thanh cao đó. Việc làm của ông đã phủ định tài năng “học sĩ
thần” của ông.
Đến
câu 5,6 thì càng uẩn áo hơn:
Bỉnh
tiết tần lao, sinh Phú Bật
Tận
trung hà hận, tử Trương Tuần
Bút
pháp Xuân Thu cho thấy ở đây 2 tầng ý nghĩa:
Mới
đọc, có thể hiểu là sự đánh giá rất cao:
Cầm
cờ tiết đi sứ, nhiều phen vất vả, sống như Phú Bật
Tận
lòng trung, còn gì phải hận, chết như Trương Tuần
Nhưng
người đọc nào có hiểu biết về 2 nhân vật Phú Bật đời Tống và Trương Tuần đời
Đường sẽ thấy đây là một sự so sánh phản diện, hàm ý mỉa mai (Phú Bật là người
đời Tống Nhân Tông, vâng mệnh đi sứ Khiết Đan, đã lao tâm khổ tứ, hết lòng
thuyết phục địch, cuối cùng đem về thắng lợi cho đất nước. Trương Tuần người
đời Đường, đã dũng cảm chống giặc giữ thành, bị giặc bắt, đánh đập tàn tệ, vẫn
kiên trinh và tử tiết trong tay giặc) sẽ không thể tin rằng một người yêu nước,
đang đứng trong hàng ngũ nghĩa quân để chống giặc như Nguyễn Đình Chiểu lại có
thể ví Phan Thanh Giản với hai nghĩa sĩ ngoan cường nổi danh này được. Phan đâu
có gian lao vất vả đòi được đất về cho dân cho nước như Phú Bật? Phan đã đầu
hàng dễ dàng hết đợt một đến đợt hai, Phan đâu có kiên trinh tử tiết trong tay
quân giặc như Trương Tuần mà là tự hủy thân mình vì thất vọng, vì xấu hổ. Lúc
gần chết lại còn lo sợ, hỏi ông cố đạo bên cạnh là liệu thuốc giải độc “có cứu
được tôi không?”.
“Bút
pháp Xuân Thu” khiến người đọc tự suy mà thấy ý. Từ hàm nghĩa từ ngữ và kết cấu
văn pháp, từ đặc điểm “ý tại ngôn ngoại” của thơ ca văn ngôn, từ sự kết hợp với
nhận thức tư tưởng của tác giả và thực tế hành vi của nhân vật, mới có thể hiểu
tầng sâu của ý nghĩa như sau:
Cầm
cờ tiết đi sứ mà nhiều phen vất vả (đem lại lợi ích cho dân cho nước) thì ông
sẽ sống như Phú Bật.
Hết
lòng trung (mà là minh trung) với vua với nước (chết oanh liệt vì lòng trung
ấy), thì có gì phải hận, ông sẽ chết như Trương Tuần.
Hai
câu thơ tưởng là ca ngợi mà lại là trách cứ, sâu xa biết bao!
Đến
câu 7:
Hữu
thiên, lục tỉnh tồn vong sự
Người
đọc có thể hiểu 2 cách:
- Có
trời (thấu hiểu cho ông) về chuyện mất còn của 6 tỉnh
- Có
trời (phán xét ông) về chuyện mất còn của 6 tỉnh
Và
sẽ chọn được cách hiểu đúng nhất nếu gắn liền với câu tiếp sau:
Nan
đắc thung dung tựu nghĩa thần
Khó
mà có thể thung dung làm vị thần tựu nghĩa được)
Hoặc:
An đắc thung dung tựu nghĩa thần
(Sao
có thể thung dung làm vị thần tựu nghĩa được)
Vậy
là ý phê phán thật đã rõ ràng:
- Có
trời phán xét chuyện mất 6 tỉnh mà ông đã gây nên!
-
Ông khó mà có thể thung dung thành vị thần tựu nghĩa được!
Câu
cuối này khẳng định thái độ của Nguyễn Đình Chiểu. Và cả bài thơ la sự thông
cảm, nhưng phê phán và xót tiếc cho lỗi lầm của người quá cố.
Bài
điếu thứ hai là thơ Nôm:
Non
nước tan tành hệ bởi đâu?
Dàu
dàu mây bạc cõi Ngao châu
Ba
triều công cán đôi hàng sớ
Sáu
tỉnh cương thường một gánh thâu
Trạm
Bắc ngày chiều tin điệp vắng
Thành
Nam
đêm quạnh tiếng quyên sầu
Minh
tinh chín chữ lòng son tạc
Trời
đất từ nay mặc gió thu
Bài
này cũng được “bút pháp Xuân Thu” thể hiện hai tầng ý nghĩa:
Hai
câu đầu là một nỗi đau buồn. Buồn cho đất nước bị giặc tàn phá tan tành. Nơi
Ngao châu, quê hương cụ Phan giờ đây mây buồn che phủ. Thương tiếc người đã
chết chăng? Đó là tầng nghĩa nông.
Tầng
nghĩa sâu cho thấy cụm từ “hệ bởi đâu?”. Không chỉ là nỗi đau mà còn là nỗi “hận”.
Đất nước tan tành như thế, căn nguyên nào? Bởi vì ai? Thực tế ai cũng hiểu: đối
tượng hậu trách là quân giặc, là Phan Thanh Giản và cả triều đình Huế. Câu 2
lại chỉ nói đến Ngao châu là quê Phan và suốt cả bài thơ cũng chỉ nói đến Phan.
Vậy có thể hiểu như sau:
Mây
trắng đau buồn phủ khắp cõi Ngao châu. Cả vùng Ngao châu đau buồn vì người con
của quê hương vốn được mến mộ mà nay lại đắc tội với dân với nước, gây nên nông
nỗi.
Câu
3 và câu 4 cũng có tầng nghĩa nông là ca tụng:
Ba
triều công cán đôi hàng sớ
Sáu
tỉnh cương thường một gánh thâu
Nhưng
đọc kỹ hai cụm từ “đôi hàng sớ” và “một gánh thâu” thì lại thấy ý ngược lại.
Một
vị đại thần đầy tài năng mà suốt 3 triều vua rút cục chỉ có “đôi hàng sớ” thôi
ư? Phải chăng đây là đôi hàng sớ cuối cùng Phan nhận tội với triều đình? Và như
vậy thì “Ba triều công cán” của ông quan này chẳng còn gì đáng kể.
Đến
câu sau thì cụm từ “một gánh thâu” có sức nặng ngàn cân để phủ định cụm từ “sáu
tỉnh cương thường”. Vì chữ “thâu” có nghĩa là thua, là mất, là thất bại, ngược
lại với doanh là được, là thắng.
Vậy
là đạo đức cương thường của cụ Phan từng nổi tiếng 6 tỉnh nay chỉ còn là “một
gánh thua”, một sự thất bại nặng nề mà thôi. Chao ôi, đau xót thay, mà cũng
đáng trách thay!
Tiếp
tới hai câu 5,6:
Trạm
Bắc ngày chiều tin điệp vắng
Thành
Nam
đêm quạnh tiếng quyên sầu
Hai
câu này cực tả tình cảnh đáng thương của Phan trước lúc qua đời. Tài liệu cho
biết: Sau khi nộp thành, dâng đất cho Tây, Phan Thanh Giản gói mũ áo, phẩm hàm,
kèm theo sớ tạ tội, gửi về triều bằng tàu tốc hành (tàu Pháp) rồi khắc khoải
chờ đợi, chắc còn hy vọng sẽ lại được tha tội như lần trước, sẽ lại được phục
chức, trọng dụng. Song, mỏi mòn chờ mãi, chờ nửa tháng trời, tin điệp vẫn chẳng
thấy đâu. Lo lắng rồi thất vọng, rồi tuyệt vọng, biết chắc bị bỏ rơi rồi. Cuối
cùng tự tìm đến cái chết vào lúc nửa đêm, giờ Tý ngày 5-7 năm Đinh Mão tức
4-8-1867.
Nguyễn
Đình Chiểu đã thấu hiểu, thông cảm với tình cảnh đáng thương này. Hai câu thơ
càng khẳng định rằng cụ Đồ không thể so sánh cụ Phan với Phú Bật và Trương Tuần
được.
Hai
câu cuối cùng vừa chua chát vừa đau buồn trong ẩn ý của chúng:
Minh
tinh chín chữ lòng son tạc
Trời
đất từ nay mặc gió thu
Bốn
chữ “Minh tinh chín chữ” đã được các nhà nghiên cứu phân tích là cụ Đồ uyên
thâm cố ý dùng “chín chữ”** thay vì “mười một chữ”** như trong di chúc cụ Phan
để lại, để chữ “cữu” ứng với chữ “quỷ” chứ không phải chữ “linh” (Phan Thanh
Giản dặn con cháu ghi trên minh tinh của mình 11 chữ:
Đại
nam hải nhai lão thư sinh tính Phan chi cữu:
(Quan
tài của người học trò già họ Phan nơi góc biển nước Nam)
Cụ
Đồ dùng 9 chữ thì sẽ như sau:
Hải
nhai lão thư sinh tính Phan chi cữu**
(Quan
tài của người học trò già họ Phan nơi góc biển)
Và
theo phép đề minh tinh: Chín chữ thì chữ cữu sẽ ứng với chữ “quỷ”, còn nếu 11
chữ thì “cữu” sẽ ứng với chữ “linh”. Như vậy, cụ Đồ xem như cụ Phan chết đi chỉ
thành ma chứ không thể thành thần được.
Điều
này, những người có tấm lòng son với nước với dân (cả cụ Phan, cả cụ Đồ, cả mọi
người dân) đều ghi nhớ mãi không quên. Đó là một bài học.
Đến
câu chót “Trời đất từ nay mặc gió thu”.
Hai
chữ “gió thu” ở đây rất quan trọng. Có người hiểu là “gió lành, gió mát” và
giải nghĩa cả câu theo kiểu “gọt chân cho vừa giầy” rất khiên cưỡng và tối
nghĩa. Tôi tra trong “Hán ngữ đại từ điển” (nhà XB Thượng Hải - 2004) thì thấy
rành rọt: Thu phong là gió từ phương tây thổi lại, là gió tây (nghĩa thứ 11, và
mục từ điều “Thu phong”). Cũng như nhiều nhà Nho khác, dù làm văn thơ Nôm, cụ
Đồ cũng thường dùng xen vài từ Hán, vì tiếng Việt đã đồng hóa nhiều từ tiếng
Hán, rất nhiều từ đã được Việt hóa rất tự nhiên. Ngay trong bài thơ này cũng có
đến mười mấy từ Hán như vậy.
Vậy
có thể hiểu câu thơ là lời than đau xót: “Đất nước từ nay mặc sức gió Tây tung
hoành vùi dập. Sáu tỉnh phương Nam
từ nay mặc sức giặc Tây giày xéo”.
Ngoài
2 bài điếu, Nguyễn Đình Chiểu còn tỏ thái độ đối với Phan Thanh Giản qua 2 câu
thơ trong bài “Văn tế nghĩa sĩ trận vong lục tỉnh”:
Phải
trời cho cán quyền phá lỗ, Trương tướng quân còn cuộc nghĩa binh
Ít
người đặng xem tấm bảng phong thần Phan học sĩ hết lòng mưu quốc
Câu
trên ca ngợi tướng quân Trương Định và đau lòng trước sự hy sinh của ông, trước
sự thất thế của nghĩa quân.
Câu
dưới là nói về Phan Thanh Giản. Nhiều người chỉ chú ý mấy chữ sau mà không quán
xuyến toàn câu gồm mấy chữ đầu:
Ít
người được xem tấm bảng phong thần.
Bảng
phong thần gì vậy? Bảng phong thần “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc”! Lối viết
văn chữ Nôm xưa không có các loại dấu, nếu ngày nay viết thì sẽ có hai ngoặc
kép cho cụm từ “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc”(!), và cụm từ này là định ngữ
của “Bảng phong thần”. Đó là lối phân tích ngữ pháp hiện đại, thời cụ Đồ chưa
có những thuật ngữ đó. Song ai cũng hiểu các cụm từ như: “bảng phong thần vị
quan hết lòng cứu dân”, “bảng phong thần người vợ một lòng thủ tiết”, “bảng
phong thần vị tướng dũng cảm trừ giặc”… Và ở đây là bảng phong thần “Phan học
sĩ hết lòng mưu quốc” (nối liền 10 chữ).
Bút
pháp xuân thu rất kiệm lời. Nhưng cả câu:
Ít
người đặng xem tấm bảng phong thần “Phan học sĩ hết lòng mưu quốc” này, vì sao
vậy? Vì làm gì có? Lúc này Phan học sĩ là người có lỗi, bị triều đình nghị tội,
bị vua khiển trách, có được phong thần gì đâu mà có bảng để xem? Đến đời mấy
ông vua bù nhìn Đồng Khánh, Khải Định, Bảo Đại mới có. Như thế thì thái độ
Nguyễn Đình Chiểu có tán thưởng Phan Thanh Giản hay không? Cứ ngẫm nghĩ kỹ sẽ
rõ.
Nguyễn
Đình Chiểu là nhà thơ có ý thức về sứ mệnh của văn chương:
“Chở
bao nhiêu đạo thuyền không khẳm
Đâm
mấy thằng gian bút chẳng tà”
“bút
pháp xuân thu” có tác dụng “khiến người ngay phấn khích, khiến kẻ gian run sợ”,
nên ông rất chú trọng, và vận dụng vào văn chương rất đắc địa, rất cao tay,
chứng tỏ cái tài với cái tâm của ông đều đáng nêu gương thiên cổ.
_____________________
Chú
thích:
** Cao
Đức Trường giải như sau: Trước khi chết, cụ Phan ghi và dặn các con cháu nhớ
rằng: Nếu có đề “triệu” (minh tinh) phải đề câu 11 chữ như sau:
ĐẠI NAM HẢI NHAI LÃO THƠ SANH TÁNH PHAN
CHI CỮU.
Ứng
với câu 11 chữ: QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH…QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH… QUỶ-KHỐC-LINH! Cũng
như trong phép làm nhà, dân gian thường dùng 4 chữ: SINH-LÃO-BỆNH-TỬ…
SINH-LÃO-BỆNH-TỬ… vậy. Trong phép viết “triệu” có quy tắc: “Nam LINH, Nữ THÍNH.
Bất dụng QỦY, KHỐC nhị tự”. Nghĩa là người chết là Nam thì chữ cuối cùng của câu văn
phải ứng vào chữ LINH; nếu là Nữ thì phải rơi vào chữ THÍNH. Không được ứng với
chữ QUỶ (nam), chữ KHỐC (nữ). Ở đây cụ Phan làm theo quy tắc chữ CỮU cuối cùng
tương ứng với chữ LINH.
Nhưng “triệu” 9 chữ của cụ Đồ Chiểu là như sau:
HẢI
NHAI LÃO THƠ SANH TÁNH PHAN CHI CỮU
Ứng
với 9 chữ: QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH…QUỶ-KHỐC-LINH-THÍNH… QUỶ!
Vậy là chữ CỮU cuối cùng ứng đúng vào chữ QUỶ!
Cụ
Đồ không biết viết “triệu” chăng? Không! Đây là lời mắng nhiếc nặng nề! Ý cụ Đồ
xem như cụ Phan chết đi chỉ thành ma chứ không thể thành thần được!
** Soạn
giả lão thành, cụ Đặng Trần Nguyên giải thích: Cụ Đồ cắt đi hai chữ ĐẠI NAM hàm
ý: cụ Phan chết sẽ thành “quỷ không quê hương”, nước Nam không nhận con người
ấy; chớ không như Trần Bình Trọng còn được làm “quỷ nước Nam” ta.
** “Tuyển
tập Nguyễn Đình Chiểu” của giáo sư Ca Văn Thỉnh (Nhà xuất bản Văn nghệ - 2002)
có nêu một cách hiểu khác về hai câu trong bài Văn tế:
…
Trương tướng quân còn cuộc nghĩa binh
…
Phan học sĩ hết lòng mưu quốc
“Còn”
đối với “hết”. Và hết ở đây là đã hết rồi. Chúng tôi thấy cách hiểu này cũng
thống nhất với cách hiểu của chúng tôi.
Tuần báo Văn nghệ TPHCM
SỐ
55 ThỨ năm ngày 26 tháng 3 năm 2009
