CHÙM THƠ ĐÔNG LA CHÀO NGÀY QUỐC KHÁNH
Khoảng năm 1998, sau khi tôi được Tạp chí Văn nghệ Quân đội trao tặng thưởng hàng năm cho bài viết phê bình cuốn Ngày Văn học lên ngôi của Đỗ Minh Tuấn, tôi được Tạp chí mời đến dự lễ phát động Cuộc thi văn, thơ Chào đón Giao thừa Thiên niên kỷ.
Dù rất háo hức dự thi, nhưng tôi cũng rất phân vân khi hiểu chuyện chấm thi văn chương không hề đơn giản. Trong nền Lý luận Phê bình Văn học VN, một thời rất dài coi yêu nước, căm thù Mỹ Nguỵ, sẵn sàng chiến đấu hy sinh vì Tổ quốc là những tiêu chí hàng đầu để xác định giá trị một tác phẩm. Điều này rất đúng, nhất là trong thời chiến cần tuyên truyền, nhưng trong thời bình chỉ như vậy thì vẫn còn thiếu. Đó là thiếu tính nghệ thuật. Bài tôi viết về Bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm có thể là một dẫn chứng.
Rồi Văn học VN cũng như các lĩnh vực khác đến thời đổi mới. Nhưng đổi mới đích thực để văn chương hay hơn, tốt hơn lại quá khó, trong khi đó, khi VN quan hệ bình thường với Mỹ và các nước phương Tây đã xuất hiện khuynh hướng đón gió, trở cờ, viết sao đó để há miệng chờ sung, tức chờ đô-la Mỹ, đô-la phương Tây “rụng vào mồm”!
Có những GS văn học hàng đầu như Hoàng Ngọc Hiến, Nguyễn Đăng Mạnh… một thời họ ca ngợi văn chương ca ngợi Đảng, Bác, căm thù Mỹ, Nguỵ để thành GS, nhưng đến thời “đổi mới”, họ lại tiếp tay cho Nguyên Ngọc ca ngợi những tác phẩm của những tác giả như Dương Thu Hương, Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh… Nghĩa là họ đã đổi mới bằng cách lộn ngược các tiêu chí về giá trị, về thẩm mỹ, về những chính, tà, thiện, ác, tốt, xấu. Tệ hơn, họ còn đẻ ra lớp học trò mất dạy, cũng thành nhà này, nhà nọ, thành GS, PGS, TS… như đám Phạm Xuân Nguyên, Nguyễn Đăng Điệp, Văn Giá…
Vì vậy, thực sự nền văn học VN đúng là luôn ở trong tình trạng loạn chuẩn mực, lộn tùng phèo. Để xảy ra tình trạng đó, các ông lãnh đạo Hội Nhà Văn VN ở các thời kỳ như Vũ Tú Nam, Nguyễn Khoa Điềm, Hữu Thỉnh, Nguyễn Quang Thiều chính là những người phải chịu trách nhiệm!
***
Còn tôi, với tư cách là một nhà Lý luận Phê bình, may là khả năng được “Thiên phú”, không phải học “thằng” thầy GS văn chương nào như trên, tôi thấy, trong văn chương, để đánh giá một tác giả, một tác phẩm lớn không chỉ phụ thuộc vào kích thước vật lý của tác phẩm mà quan trọng hơn chính là tác phẩm phải có những câu chữ độc đáo, sáng tạo về ngôn ngữ, chứa đựng những ý tứ lớn, tức có tầm tư tưởng lớn.
Chế Lan Viên từng viết những cái nhỏ bé hạn hẹp nhưng lại diễn tả được nhân cách lớn lao, vĩ đại của Bác Hồ: “Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp/ Giấc mơ con đè nát cuộc đời con/…Hiểu sao hết tấm lòng lãnh tụ/ Tìm đường đi cho dân tộc theo đi”. Nguyễn Đình Thi có tứ thơ thật lớn, diễn tả sống động cảnh đất nước ta khi bị Pháp xâm chiếm, nhưng ông chỉ mất vài chữ thôi: “Ôi những cánh đồng quê chảy máu/ Dây thép gai đâm nát trời chiều”. Lê Anh Xuân cũng có tứ thơ lớn về cuộc Kháng chiến chống Mỹ khi ông viết về hình ảnh đồng đội mình hy sinh: “Anh ngã xuống đường băng Tân Sơn Nhất/… Anh chẳng để lại gì cho riêng Anh trước lúc lên đường/ Chỉ để lại cái dáng đứng Việt Nam tạc vào thế kỷ”.
***
Quay lại chuyện cuộc thi ở Tạp chí VNQĐ, thừa thắng xông lên, tôi đã viết một chùm thơ dài ngắn khác nhau dự thi. Với quan niệm về văn chương như trên, tôi thấy cần phải viết sao đó để tác phẩm có tính khái quát, chứa đựng những ý tứ lớn lao, phù hợp với cuộc thi “Chào đón Giao thừa Thiên niên kỷ”.
Tôi đã viết một bài thơ chỉ có 4 câu thôi nhưng muốn thể hiện được những điều chủ yếu đã xảy ra của cả một thế kỷ. Tôi cũng viết bài thơ dài “Tổ quốc-nửa bàn chân dính bùn và máu”. Bài thơ đã được xếp đầu hơn 4000 bài nửa chặng đầu cuộc thi của Tạp chí VNQĐ, cuối năm 1998, đã được tặng thưởng hàng năm.
Ngày mai, 2-9, tôi xin đăng lại hai bài, một ngắn, một dài, nhưng ý tứ thì chưa chắc “ai lớn hơn ai?”
1-9-2023
ĐÔNG LA
CÂU THƠ
Tôi muốn viết câu thơ vắt qua thế kỷ
Thấy ba phần dính máu những cuộc chiến tranh
Còn một phần bị cùm trong văn minh đô thị
Đâu chỗ nào cho gió mát, trăng thanh?
TỔ QUỐC-NỬA BÀN CHÂN DÍNH BÙN VÀ MÁU
Tổ Quốc!
Có phải bão giông của thời gian hay của đất trời đã thổi cong cả dáng hình của mẹ?
Cái dải đất xanh mềm như dải lụa
Mà như thành đồng trước sóng gió đại dương
Một không gian bình yên êm mơ
Như chưa hề phải gồng mình trước những tai ương của lịch sử!
Việt Nam - Tổ Quốc tôi như thế!
***
Từ tuổi ấu thơ con đã biết đến Người qua từng trang sách
Vó ngựa quân thù như còn phả bụi vào bài vở của con
Lửa còn táp bỏng rộp từng con chữ
Còn vẳng tiếng gươm khua tiếng xương thịt đứt lìa
Có đất nước nào lại giặc giã nhiều đến thế!
Suốt mấy thiên kỷ dài được mấy khoảnh khắc bình yên?
***
Việt Nam - Đất Nước tôi!
Một đất nước đến những người từng là kẻ thù cũng đem lòng yêu mến
Sự thua trận của họ không trở thành nỗi nhục nhã đắng cay mà thành kỷ niệm không quên
Họ về lại chiến trường xưa như tìm kiếm quê hương
Chiến tranh đã trở thành bài học quý giá nhất
Một Đất Nước đã đồng nghĩa với Chiến Thắng
Và lòng NHÂN ÁI cũng thành tên!...
***
Mẹ ơi!
Mỗi khi nghĩ về Tổ Quốc con thường nghĩ về mẹ
Bởi Tổ Quốc của Chiến Thắng, của lòng Nhân Ái, cũng là Tổ Quốc của lòng bao dung, của cần cù nhẫn nại
Như bao bà mẹ nhiều hy sinh, nhiều khổ đau của đất nước này
Tổ Quốc mang dáng hình của mẹ
Mẹ là một phần Tổ Quốc của con đây!
Cảm ơn mẹ đã cho con cuộc sống
Một cuộc sống ở khoảng trời này, ở khoảnh khắc này
Để con có những trải nghiệm không nơi nào có được
Để con hiểu những điều không dễ gì hiểu được
***
Mẹ đã sinh ra con trong niềm vui của một ngày chiến thắng
Nhưng đất nước đã kiệt cùng sau bao giặc giã triền miên
Trong cây sào giẻ rách trĩu nặng lúc nào cũng có sẵn ở nhà ta
Mẹ lọc ra những mảnh lành lặn nhất
Mẹ ngồi khâu những mũi kim li ti như con kiến
Như khâu bằng sợi chỉ của nỗi nghèo khó và sự tằn tiện của mẹ
Mẹ bọc tuổi thơ con
Và con đã lớn lên
Con lớn lên bằng tương cà mắm muối, hạt lúa củ khoai
Trong đất bùn, trong nắng hạ mưa giông, trong những đêm hanh hao nứt nẻ đôi bàn chân của mẹ
Con không biết màu vàng của vàng, màu bạc của bạc, màu lấp lánh của hào quang phú quý
Nhưng con cũng không biết đến những gian manh, hiểm ác lọc lừa
Trong ngôi nhà phía trước toàn là cánh cửa
Mẹ không có của cải để cất giữ, chỉ cất giữ tình thương
Mà tình thương thì không cần ổ khóa
Bạn bè đã đến với con như về nhà mình
Tuổi thơ con trắng tinh như tờ giấy
Chỉ khí phách của ông, đức độ của cha, lòng yêu của mẹ được ghi khắc trong con
Chỉ những con chữ của thầy cô là tài sản duy nhất của con
Ôi mẹ kính yêu!
Đến nỗi nghèo khó của mẹ cũng trở thành một điều thiêng, một điều quý giá!
***
Mẹ ơi!
Mẹ còn nhớ một sáng mùa đông
Khi mười bảy tuổi rưỡi con đã xa mẹ
Trong mắt mẹ con còn là đứa trẻ
Con đã vào đời
Cuộc đời sóng gió
Cuộc đời bão giông
Bước chân bé nhỏ của con đã bước theo bước chân của Tổ Quốc
Con luôn thấy phía trước là biển phía sau lưng là mẹ
Mẹ là điểm tựa cho con
Khi con mười chín tuổi
Chiến thắng đã thấp thoáng hiện lên qua máu lửa mịt mù
Trong những đoàn quân trùng trùng điệp điệp
Có đứa con bé nhỏ của mẹ
Chúng con đã đánh một trận đánh, chưa bao giờ lớn thế!
Mẹ ơi!
Để đến được với Niềm Vui
Chúng con đã phải qua những cánh rừng bị băm nát bởi pháo bom
Đất chảy máu, rừng cao su chảy máu
Qua bao xác người bánh xe tăng nghiền nát
Qua bao bốt đồn khóa nghẹt những dòng sông!
Tình thương của mẹ đã che chở cho con
Khí thiêng sông núi đã che chở cho con
Máu của đồng đội đã che chở cho con
Hai mươi tuổi, trong ánh hào quang, con vẹn nguyên trở về với mẹ!
Một hạnh phúc lớn, không phải cuộc đời nào cũng được thế!
***
Thấm thoắt đã hơn hai mươi năm
Cứ ngỡ mình còn con trẻ
Cứ ngỡ mẹ không tuổi tám mươi!
Cứ ngỡ cha còn đâu đây!
Con đã thành một người đàn ông từ khi nào chẳng kịp để ý
Dòng sông cuộc đời đã cuốn con đi
Cuộc đời không còn chiến tranh nhưng chẳng phút bình yên
Cứ như không có bão tố cuộc đời không còn là cuộc đời nữa
Cuộc đời không chỉ có ánh sáng mà còn những khoảng tối
Có bao chuyện lẫn lộn vàng thau
Vẫn còn những kẻ nhân danh điều tốt đẹp làm việc xấu xa
Những kẻ gian manh lại được tôn vinh, thành đạt
Và đứa con của mẹ
Sao đường đời cũng lắm trắc trở tai ương
Đứa con thường được ngợi khen là tốt bụng, thông minh
Trong chiến tranh có những gian khổ hy sinh tưởng không thể vượt qua nhưng con đã vượt qua
Đến với tri thức con gặp những bài toán tưởng không sao giải nổi, con vẫn giải nổi
Thế mà con đã từng phải bật khóc
Từng bị dồn đến chân tường
Từng bị đốn ngã…
Nhưng con đã tự đứng dậy
Bởi trong con vẫn luôn cuộn chảy dòng máu của một người lính
Bởi phía sau con vẫn luôn có mẹ
Một bà mẹ như bao bà mẹ Việt Nam
Gần một thế kỷ nghèo đói, khổ đau vẫn không làm gì nổi!
Và rồi con đã hiểu!
Con chỉ tài tưởng tượng ra những điều đau khổ mà thôi
Bởi so với nỗi khổ đau của mẹ thì nỗi đau của con chẳng phải nỗi đau
Nỗi gian truân của con cũng không thể là gian truân được nữa
Trong hành trang vào đời của mình
Bao tài sản tinh thần quý giá mẹ đã trao cho con
Con đã để đâu mất lòng nhẫn nại của mẹ
Con đã đánh mất lòng bao dung của mẹ
Sự kiêu hãnh của con luôn xù ra như lông nhím
Con đã vấp phải chính lòng kiêu hãnh của mình
Con không biết thách thức của cuộc đời đâu chỉ là những con dốc
Mà cuộc đời còn là thác ghềnh
Để vượt qua thác ghềnh phải biết tan ra như nước!
***
Hôm nay
Theo ước nguyện của ông cha
Con đã đến với khu rừng tri thức
Con cũng hiểu chỉ có con đường như thế
Con mới đến được những mơ ước của mình
Con mới tìm được sự sang trọng bằng chính sự sang trọng
Con sẽ đạt được điều mình muốn bằng chính những điều thiện
Mẹ ơi!
Như bà nội còng lưng mót lúa thủơ nào
Con cặm cụi đi tìm những hạt giống của hạnh phúc
Nhưng con không gieo trên cánh đồng bao đời mồ hôi ướt đẫm
Mà gieo trong sự suy tư
Những hạt giống của con đã nảy mầm như nấm mọc sau mưa
Chúng đã lớn lên, đã kết trái đơm hoa, như trong phúc lành của gia đình, trong phúc lành của Tổ Quốc!
Có phải do có luật bù trừ được mất?
Nên cha đã phải tự làm mất mình đi để phần được tới được với con!
Chúng con đã sinh cho mẹ những đứa con
Những đứa cháu nội của mẹ
Những công dân của một thế kỷ mới
Chúng sẽ lớn lên không biết đến đói nghèo
Rồi con sẽ xây một ngôi nhà như tòa lâu đài
Dưới vòm trời thanh bình của Đất Nước
Chúng sẽ mơ những giấc mơ
Những giấc mơ của hoàng tử, công chúa
Nhưng không có con đường của cổ tích
Chỉ có con đường của tri thức
Con đường của Ánh Sáng
Nơi chúng sẽ đến được với cả thế giới, với cả trời sao!
***
Mẹ ơi!
Mẹ hãy vào chơi với con
Mẹ đừng ngại tuổi già đường xa
Không còn đâu những con tầu chật ních người, chật ních cau tươi cau khô, chật ních những xoong nồi, thúng mủng
Chúng đã chạy rất xa về phía sau lưng và không tìm thấy đường về!
Con sẽ mời mẹ đi máy bay
Xin mẹ đừng có ngại ngần vì đôi bàn chân gần một thế kỷ lấm láp trong phân gio bùn đất
Mẹ hãy cứ kiêu hãnh dẫm lên những bậc cầu thang sáng loáng, dẫm lên những tấm thảm trải sàn sang trọng
Mẹ sẽ bay lên tận cái khoảng không mà cả đời mẹ vẫn tưởng chỉ giành riêng cho thiên thần, tiên nữ
Rồi mẹ cũng sẽ được gặp chính những nàng tiên
Nhưng là tiên thực chứ chẳng phải tiên mơ
Họ sẽ rất dịu dàng mang cơm, nước mời mẹ
Mẹ hãy nhìn ra ngoài ô cửa sổ
Mẹ có thấy gì trong những dải mây trắng muốt kia không?
Mẹ có thấy linh hồn của anh con, của đồng đội con đang quây quần bên mẹ?
Bởi máu của họ không chỉ làm xanh núi, xanh đồng mà đã cháy thành ánh sáng
Thành ánh hào quang chảy tràn qua Giao thừa Thiên niên Kỷ
Chảy tràn trên hành trình của Đất Nước
Đất nước của các vua Hùng, của các triều đại Đinh, Lý, Trần, Lê
Đất nước của thời đại Hồ Chí Minh tiếp nối mấy ngàn năm
Thế hệ chúng con cũng bước theo bước chân của Tổ Quốc
Nửa bàn chân đã dính bùn và máu
Nửa bàn chân ngập tràn ánh sáng hôm nay !
Phú Nhuận
8-3-1998
