ĐÔNG LA
VÀI Ý NHỎ VỀ DỊCH THUẬT
Vừa rồi có một bạn
đọc ở bên Mỹ, vì có chút tin tưởng nơi tôi, muốn tôi góp ý cho bạn ấy bản dịch
một tác phẩm văn học. Tôi đắn đo. Bạn ấy là một kỹ sư, trưởng thành ở Việt Nam
rồi mới định cư ở Mỹ, nghĩa là cả tiếng Việt, tiếng Anh bạn ấy đều giỏi; còn
tôi chỉ biết tiếng Anh chủ yếu qua chuyên môn Hóa Dược, làm sao có thể góp ý?
Nhưng rồi lại thấy, liệu chỉ giỏi ngôn ngữ giao tiếp, người ta có thể dịch hay và
đúng một tác phẩm văn học, học thuật
được không? Tôi thấy không thể. Ngoài việc thông thạo tiếng, một nền
tảng tri thức cũng rất cần thiết cho công việc dịch thuật.
Tôi
không giỏi ngoại ngữ, nhưng trên cơ sở lo-gic và học vấn, tôi vẫn có thể thấy
có những câu văn thơ, tựa đề tác phẩm, kể cả “tuyên ngôn” trong học thuật… đã thành rất nổi tiếng mà chuyện dịch
vẫn còn có cái gì đó chưa thỏa đáng.
Như hai câu thơ của
Bác Hồ trong bài Nguyên tiêu:
Yên ba thâm xứ đàm quân sự,
Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền.
Dịch nghĩa:
Nơi sâu thẳm mịt mù khói sóng bàn việc quân,
Nửa đêm quay về ánh trăng đầy thuyền.
Nhà thơ Xuân Thủy
dịch thơ:
Giữa dòng bàn bạc việc quân,
Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền.
Hai câu thơ dịch này
đã thành rất nổi tiếng, đã được nhiều nhà sáng tác, học giả, thầy cô, học sinh…
tán tụng; đã trở thành mẫu để giảng dậy và ra đề thi trong các trường học.
Riêng tôi thấy: “nguyệt mãn thuyền” là “ánh trăng đầy thuyền”, nhưng Xuân Thủy dịch hai câu trên thành lục bát nên
phải ép vần, từ câu trên có chữ “quân” nên câu dưới mới có chữ “ngân”.
Mà chữ “ngân” thường dùng trong “ngân nga”, “ngân vang”, một từ chỉ tính chất của âm thanh, chuyện hát hò, đàn
sáo; còn trăng thường “tỏa” hoặc “chiếu” sáng, chứ ở đây viết
ông trăng “ngân” thì có lẽ hơi khiên cưỡng,
mà dịch giả cũng chỉ viết “trăng ngân đầy
thuyền”, một cụm từ chỉ có chủ ngữ “trăng”,
vị ngữ “ngân”, trạng ngữ chỉ nơi chốn
“đầy thuyền”; còn trăng “ngân” ra cái gì thì chưa dịch ra? Nghĩa
là còn là một câu cụt!
Khi
viết về cuốn sách của bạn tôi là PGS. TS. Nguyễn Hữu Sơn, một công trình nghiên
cứu về tác phẩm Thiền uyển tập anh,
tôi thấy câu thơ trong bài luận về bản thể của một thiền sư: “Phật nhật chiếu vô cùng”, ý tác giả nói
ánh sáng giác ngộ (nhật) của Phật
chiếu rõ (Bản thể) vô cùng, cụ Nguyễn Đổng Chi dịch là “Lòng Phật sáng vô cùng” chỉ về tâm, đức của Phật, tôi thấy cũng
không được sát nghĩa.
Tên cuốn tiểu thuyết
rất nổi tiếng và cực hay của nữ sĩ người Úc Colleen
McCullough: The Thorn Birds nghĩa là những con chim bị gai đâm. Ở Việt Nam đã
có hai cách dịch văn vẻ tựa đề trên thành: Tiếng chim hót trong bụi mận gai và Những con chim ẩn mình chờ chết. Tôi thấy cách dịch thứ hai hay hơn. Cách thứ nhất dịch ra được chữ “gai”, nhưng chỉ miêu tả một cách khách
quan một khung cảnh: con chim hót trong bụi gai; cách 2 tuy không có chữ “gai” nhưng lại lột tả được ý nghĩa và tinh thần của cuốn sách:
một tình yêu vượt qua giới luật tôn giáo, sẵn sàng chấp nhận cả cái chết.
Trong Tuyên
ngôn siêu thực có câu định nghĩa nổi tiếng: “Automatisme psychique pur, dicteé
de la penseé, en l’absence de tout contrôle exercé par la, raison…”,
người ta đã dịch là: “Cơ chế tự động của
tâm lý thuần khiết được dùng để diễn đạt
hoạt động đích thực của tư tưởng hoặc bằng ngôn từ, hoặc bằng chữ viết, hoặc
bằng mọi cách thức khác. Được tư tưởng xui khiến, vắng mặt mọi sự kiểm soát
của lý trí…”.
Vì người ta không hiểu Chủ nghĩa Siêu thực cho rằng hiện thực
cần phải được thể hiện bằng một sự tự động thuần khiết mang tính tâm lý, như cơ chế của
giấc mơ, nghĩa là như một phép ghi chính tả của tư duy. Vì
vậy, chỉ cần dịch dicteé de la penseé là một phép
ghi chính tả của tư duy, một
cách nói ẩn dụ, còn dịch như trên: “được dùng để diễn đạt hoạt động đích thực
của tư tưởng hoặc bằng ngôn từ, hoặc bằng chữ viết, hoặc bằng mọi cách thức
khác” thì quá rườm rà mà lại
không đúng nghĩa.
Trên đây chỉ là vài
ý riêng của tôi mang tính bếp núp của việc viết lách, rất mong bạn viết, bạn
đọc chỉ giáo.
Sài Gòn, 23-5-2009
