ĐÔNG
LA
M
Ộ T C Á I C H Ế T
(
Truyện ngắn)
Hôm chở tôi ra sân bay Nội Bài về SG,
hơi sớm nên TSBS Lương Chí Thành nói tôi vào quán cà phê trò truyện. Không
nhớ chuyện vòng vo thế nào lại dẫn tới chuyện một nhà văn như tôi lại nói về
y học với một TS Y khoa, thú vị ở chỗ ông TS bảo: “Anh nói chầm chậm để em
ghi lại vào điện thoại”. Trong câu chuyện tôi cũng kể về kỷ niệm thời tôi từng
làm chủ nhiệm đề tài chiết xuất thành công hoạt chất chống ung thư Vinblastin
từ cây dừa cạn. Thành lại hí húi tra cứu thì thấy đúng có những biệt dược
chống ung thư được bào chế từ Vinbastin nên nói: “Không ngờ anh đã có những
nghiên cứu cơ bản thành công như vậy. Kể có điều kiện mà triển khai thì thú
vị nhỉ?”.
Hôm nay,
tôi sẽ đăng cái truyện ngắn mà tôi viết về chính cái việc nghiên cứu mà tôi
đã kể với Thành đó. Đây là tác phẩm duy nhất mà tôi chưa đăng báo, chưa in
sách. Hồi đó còn nhiều huý kỵ, gửi báo không đăng chắc vì trong truyện ngắn
có chi tiết nói đến cái xấu của một ông cỡ thứ trưởng. Việc nghiên cứu này
chính là một trong hai công trình nghiên cứu nhớ đời của tôi. Công việc có
thật, nhân vật chính là tôi có thật, còn các nhân vật khác có một phần sự
thật, phải thêm hư cấu, đơn giản là vì nếu chỉ kể lại sự thật thôi thì không thể
thành văn chương được. Viết được truyện này không dễ vì cần phải từng trải về
nghiên cứu khoa học, người viết cũng phải có trí tuệ để cài đặt tư tưởng
trong các tình tiết. Tôi viết cách đây đã 20 năm, hồi còn chưa quan tâm đến
Đạo Phật, đến hiện tượng ngoại cảm, nhưng đã có nhiều ý mang tinh thần của
đạo Phật, như đoạn đối thoại coi cây cối cũng là chúng sinh nên chúng cũng
biết đau. Thật kỳ lạ, khi bàn về cái ác tận từ ngày ấy, vậy mà những ngày hôm
nay như chứng thực sự tiên tri trong văn chương của tôi về cái xấu, cái ác
của con người. Lại mong hai bạn trẻ “có tâm hồn văn chương” Văn Chương và
Khúc Đạo Thành đọc và tất nhiên tôi cũng rất mừng khi nhiều bạn bè và độc giả
thích và đồng cảm với văn chương của tôi.
5-7-2019
ĐÔNG LA
|
Mỗi lần có dịp qua nơi
chốn cũ, một viện nghiên cứu về Dược, Huy không khỏi bùi ngùi, xúc động, thấy
nó giống như một trận địa hoang phế. Thế là hết! Không còn đâu bóng dáng vừa
sôi nổi vừa thâm nghiêm của một viện nghiên cứu khoa học. Tất cả đã trở thành
một nơi ồn ã thực dụng, đến cái không khí cũng như được sơn phết bóng nhoáng
lên. Phía mặt tiền viện, một dãy ki-ốt chen nhau đứng kín. Ngay từ xa đã thấy
đập vào mắt hình những thiếu nữ to bằng người thực, nhí nhảnh, xinh tươi, mặc
quần soọc, khoe cặp đùi dài để quảng cáo cho phim ảnh Kodak; rồi những
cô người mẫu mông ngực hở hang đầy quyến rũ nhưng không thể yêu được vì chỉ là
ma-nơ-canh bằng nhựa ưỡn ẹo trong lồng kính cửa hàng thời trang, v.v…
Nhìn
cái nơi mà thuở vào đời mình đã gắn bó với biết bao kỷ niệm, Huy thấy nó như
một bãi tha ma, một bãi tha ma không có xác chết mà chỉ có xác những ước mơ của
anh và những đồng nghiệp của một thời đầy nhiệt huyết ngày nào…
***
Hôm
ấy.
Sau buổi lễ đăng quang
nhậm chức ồn ào, bà Mỹ Lệ, viện trưởng mới, lại cảm thấy không vui. Bà thấy
trong lòng cứ dâng lên một khối vô hình gì đó, ấm ách không chịu được. Bà biết,
giấu sau những nụ cười chúc tụng đầy tính xã giao môi mép của đồng nghiệp thì chỉ
là sự hằn học, ganh ghét, đố kỵ. Mất bao công sức và thủ đoạn mới đẩy được ông
viện truởng cũ về hưu, biết bao kẻ thèm muốn ngồi vào cái ghế của bà, giám đốc
một viện nghiên cứu quan trọng của cả một ngành!
Về
nhà, đầu óc còn nặng trịch bởi bia rượu chúc tụng, bà thừ người ngồi ở bộ xa-lông.
Ngay tại cái tổ ấm này bà vẫn không thấy thoải mái, lại còn cảm thấy trống vắng
hơn. Không phải do không gian mênh mông của ngôi biệt thự mà do sự trống vắng
của chính lòng bà. Không có ai chúc mừng bà ở đây. Ông chồng, một người khát
danh như khát nước, mặt lúc nào cũng phờ phạc vì những mơ mộng hão huyền; gần
một đời vì hãnh tiến mà theo đuổi một ngành quá khó là vật lý lý thuyết nên
không làm nên trò trống gì, không biết đã biến đi đâu? Bà cũng lại không có con
vì đã bị u xơ cắt bỏ buồng trứng. Ông Trời quả thật trái khoáy, chẳng cho ai
vẹn tròn cả. Nỗi bất hạnh cứ như một bó gai, tiền tài địa vị dù có bao nhiêu
cũng không sao trùm lấp đi được, đôi lúc nó vẫn lộ ra, cào xước, làm buốt nhói
trái tim bà. Bà không đẹp, cũng chẳng duyên dáng, cái tên Mỹ Lệ ba má đặt cho
hồi nhỏ đâm ra như một sự diễu cợt. Giờ đây, đã ngoài năm mươi, người bà như được
cuộn tròn lại từ một tấm thịt. Khuôn mặt bóng mỡ, má bầu bầu, mũi đo đỏ, mắt
trô trố, răng hô hô, tiếng nói thì rổn rảng (Có thể do bị “nam hóa” vì cắt mất buồng
trứng chăng?). Dù vậy, bà cũng còn được cái phong thái của giới trí thức. Là
con một liệt sĩ, bà đã được ưu tiên đi học nhiều năm ở Đông Đức (cũ). Có lẽ,
chỉ còn lại con đường duy nhất dẫn tới quyền lực là lôi cuốn bà, cho bà những
bấu víu, những khát vọng sống. Bà nhớ đến ông anh ruột, người mà không có ông, bà
không thể chiếm được cái ghế viện trưởng.
***
Cùng
gốc máu, hai anh em nhác trông có vẻ giông giống nhau, nhưng đi vào đường nét
cụ thể thì khác nhau một trời một vực. Ông anh đã gần 60 mà vẫn dáng thể thao, phong
thái đĩnh đạc, khuôn mặt rất trí thức, chỉ riêng cặp mắt là có cái nét gì đó rất
hiểm độc. Ông là một thứ trưởng, tất nhiên là có quyền; và còn biết khéo léo
dựa dẫm bề trên để tạo thêm uy thế. Vì vậy, trong lãnh địa mà cánh tay quyền
lực của ông có thể vươn tới, ông có khả năng thay đổi cả một trật tự hợp lý
thành một trật tự mới, trật tự của riêng ông. Chuyện bà em lên viện trưởng là
một ví dụ. Ông nói với bà em, vừa đến chơi như một sự đáp lễ:
- Sao,
cô Ba, thỏa mãn rồi chớ? Bây giờ cờ đến tay rồi đó. Phất được hay không là tùy ở
cô.
- Tất
cả lại trông vào anh, chớ đàn bà tụi em mà làm chi được. Cùng lắm ngồi được cái
ghế này dăm năm lại hưu thôi chớ gì, anh !
- Biết
là vậy, nhưng cô cũng phải giữ thể diện cho tôi chớ. Ít ra cô cũng phải làm
được vài đề tài chi đó, cho dù chỉ là cái cớ thôi. Như vừa rồi, cái quy trình
lên men không làm ra được vài ký “ốcxy” (Oxytetracycline-một loại thuốc
kháng sinh), tôi có là thánh cũng không đưa cô lên cái ghế đó được đâu. Mà
không có cái cậu gì đó chắc chi đã kết thúc được đề tài. Cô muốn vững thì phải
biết lợi dụng những thằng như vậy. Cuộc đời thực ra cũng chỉ như một vở kịch
lớn thôi, ai diễn khéo thì được. Cô có hiểu không? Ngừng lại giây lát, ông tiếp:
-Nên kỳ nầy, có lẽ chúng tôi lại giao cho chỗ cô cái đề tài chiết xuất thuốc chống
ung thư từ dừa cạn đó.
Bà
viện trưởng nghe ông anh nói vậy, giật nảy mình như chạm phải điện:
- Trời
đất! Anh Hai tha cho tụi em. Cái việc đó khó lắm. Anh giao cho tụi em chắc chết
quá!
- Kế
hoạch này là của cả ngành, không thể tránh được. Chỗ cô là viện nghiên cứu, vậy
không giao cho cô thì giao cho ai? Cô cứ như cũ mà làm, tức chỉ làm tượng trưng
thôi cũng được. Chớ tôi biết trước, cái này mình cũng chẳng làm được đâu! Ông
ngừng lại một lát, rồi tiếp, nhưng chậm hơn, nói với bà em mà như nói với chính
mình: - Đã là viện phải có đề tài, mà chỉ có đề tài mới có kinh phí, có nước
ngoài, nước trong này nọ!...Cô...cô còn... Như thói quen từ nhỏ, ông định nói “cô còn ngu lắm” nhưng chợt nhớ cô
em giờ đã trên 50, đã là viện trưởng một viện nghiên cứu, nên ông ngừng lại rồi
mới tiếp: - Mà tôi mất bao công sức lo cho cô, để rồi cô ngồi không sao? Vừa
mất mặt tôi, vừa...vừa... sau này hưu trắng tay à! Thế, cái thằng chiết “oxy”
đâu?
- Nó
lại đang ở Lêningrat, sau đề tài ấy em đã thưởng cho nó một chuyến. Còn ở bển
cả nửa năm nữa mới chết em chớ!
- Vậy
trong đám cán bộ nghiên cứu, cô không còn đứa nào khá sao?
- Có
một cậu còn khá hơn cậu kia, nhưng em lại không hợp thằng này.
- Trời
đất, cô là sếp mà nói chi lạ vậy? Sao lại có chuyện hợp với không hợp?
-
Thằng này bộ đội chuyển ngành, chuyên môn giỏi nhưng tính tình khó chịu lắm. Nói
ra thì lại bảo mất quan điểm lập trường, con cháu bọn ngụy quân ngụy quyền thất
thế lại rất dễ thương anh à. Không giống như mấy ông tướng trong rừng ra, công thần,
không coi ai ra gì!
- Cô
nên biết, con cháu bọn chế độ cũ đợi đến dịp đi theo diện HO là chúng dông tuốt
chớ gì! Chúng ngoan, chúng khéo cũng chỉ vì miếng cơm manh áo thôi. Cô là giám
đốc, hãy coi cái mục đích của mình mới là quan trọng, không nên chấp nhặt. Ngựa
hay thường là ngựa chứng mà. Thằng bộ đội đó chắc cũng bướng hả?
- Nó
cũng không hẳn ngang bướng. Chuyện nầy khó nói lắm... Mỗi lần họp hành, nhất là
về mấy cái đề tài, nó mà nói thì… mình cứ như bị thừa ra vậy, chẳng còn kí-lô
nào hết trọi á.
- Tôi
hiểu rồi. Cũng tại cô chưa biết làm lãnh đạo. Với việc chuyên môn, đừng có dại
mà đi vào chi tiết, chỉ nên góp ý chung chung thôi. Cái khéo của người làm sếp
là ở chỗ, mình không làm gì cả mà lại làm tất cả. Làm sao khi mỗi công trình
hoàn thành thì thiên hạ phải hiểu rằng, mình mới chính là cái đầu, còn bọn thực
hiện chỉ là cái chân, cái tay thôi. Cô... cô còn... (ông lại muốn nói “cô còn
ngu lắm”). Muốn làm lãnh đạo, cô phải dẹp cái tự ái vụn vặt của đàn bà đi!
- Tại
anh chưa biết thằng này, mặt nó lì lì, lúc nào cũng cứ như đi guốc trong bụng
mình vậy, khó chịu lắm!
-
Cô có biết cái nghệ thuật buộc cho bọn thuộc cấp phải lệ thuộc vào mình không? Hãy
đừng để cho đứa nào ngồi đúng chỗ của chúng! Cô cứ bắt thằng khá chuyên môn
làm việc hành chánh, bắt thằng giỏi việc hành chánh làm chuyên môn. Như vậy, đứa
nào cũng gặp khó khăn mà phải cần đến mình. Tất nhiên, muốn vậy thì cô cũng
phải có bản lãnh. Cô nhớ cho, cô chỉ được sử dụng khả năng của bọn chúng như
một công cụ khi thực sự cần thiết thôi, không được để cho đứa nào tạo được một
thanh thế quá lớn, cũng giống như việc chơi cờ. Mà chơi cờ nghĩa là thế nào, cô
có biết không, mà là cờ người đấy?
***
Sau
buổi nhận được những “ý chỉ” trên, viện trưởng Mỹ Lệ tổ chức một cuộc họp cán
bộ nghiên cứu, phổ biến kế hoạch đề tài, và cho gọi anh chàng “bướng bỉnh” gặp
riêng tại phòng. Lúc đầu Huy rất băn khoăn, không biết có chuyện gì. Anh biết
trước nay bà ta vốn không ưa gì mình. Nhưng rồi anh quá đỗi ngạc nhiên, không
ngờ bà viện trưởng mới lại vồn vã quá đáng. Có thể do bà đã toại nguyện, yên vị
cái ghế viện trưởng, nên niềm vui của bà đã san bằng mọi hố ngăn cách giữa mình
và bà ấy chăng?
-Sao,
đi học lớp tiếng Anh về có vui không em? Đó, em thấy đó, năm trước có bao đứa
muốn đi học, nhất là mấy cô tre trẻ cứ năn nỉ hoài, chị vẫn nhứt định dành suất
đó cho em.
Anh
cười thầm: “Bà tống tôi đi học, để dứt tôi ra khỏi cái đề tài “tetra”
chứ tốt đẹp gì”. Bà viện trưởng tiếp:
- Quả
thực, trước nay chị còn chưa hiểu hết em. Em cũng ít nói, tối ngày lại lọ mọ ở
phòng thí nghiệm. Nhưng giờ thì chị đã hiểu hơn. Từ hôm nay, có lẽ chính em chớ
không phải ai khác sẽ là chỗ dựa tin cậy của viện. Rất mong em giúp chị, rồi
chị sẽ tạo mọi điều kiện cho em làm việc, chị tin là em nhất định sẽ thành
công, nhà khoa học trẻ ạ.
Tiếp
theo, bà như giội lên anh hàng loạt những lời khen. Nào là thông minh, nào là
giỏi giang... Cái tính nết bà từng cho là bướng bỉnh thì giờ được chuyển thành
sự trung thực thẳng thắn; sự khác người bà từng cho là gàn dở thì trở thành độc
đáo. Rồi bà còn vẽ ra cả một tương lai xán lạn ...
Anh
vẫn im lặng. Là đàn ông con trai, có ai lại không thích được coi là quan trọng?
Không muốn sự nghiệp thăng tiến? Nhưng khổ nỗi, anh lại quá nhạy cảm, rất dễ bị
dị ứng với những giả trá, lươn lẹo. Anh thấy rất rõ trong cái vẻ thơn thớt nói
cười ấy chỉ là những tình cảm giả tạo che đậy một mưu đồ gì đấy. Nhưng nếu
không vậy, bà ta cũng không thể lên viện trưởng được, bởi bà ta thuộc típ
người làm việc bằng đầu óc nguời khác mà. Anh nhớ, hồi còn là một trưởng phòng,
cứ mỗi lần bàn luận việc chuyên môn, anh phát biểu là bà ta lại đưa tay ôm
ngực, kêu đau tim, rồi bỏ luôn không họp nữa! Không điều khiển nổi một phòng,
sao lại có thể làm được viện trưởng?
Sau
bao vòng vo, ve vuốt, bà viện trưởng mới nói ra ý định:
- Huy
à, hôm nay chị muốn giành cho em một phần thưởng bất ngờ. Chị nghĩ, đàn ông con
trai như em không nên làm những chuyện vặt. Có một đề tài hóc búa, chị muốn
giao nó cho em. Em ráng giúp chị nghe?
Kể
như lúc mới ra trường thì chắc chắn anh sẽ rất mừng khi nghe tin này, đề tài
càng khó lại càng cuốn hút anh. Vốn là một chàng trai có cá tính, anh thích trí
tuệ mình được thử thách. Nhưng giờ đây, sau những lần bị giằng ra khỏi tay
những công việc đang làm dở dang, cái ngọn lửa khát vọng luôn cháy rực trong tim
anh ngày nào đã lịm tắt, chỉ còn lại trên gương mặt hốc hác cái vẻ mệt mỏi và
buồn nản. “Còn tàn nhẫn hơn cả giết đi một con người khi giết đi những ước
mơ của họ”, có một nhà văn nào đó đã viết như thế. Huy mở miệng đáp bà viện
trưởng như ném từng viên âm thanh ra khỏi thanh quản mình:
-
Đề tài gì vậy chị?
- Thì
chị vừa nói trong cuộc họp hồi nãy đó. Kỳ này trên lại giao cho mình cái đề tài
chiết xuất thuốc chống ung thư em à. Chị tin vào khả năng của em. Nếu em mà
thành công, thì quả thực, cả viện mình cũng sẽ được thơm lây đó!
Anh
nhếch miệng cười thầm. Mẹ kiếp! Đúng là cái số mình nó vậy! Hết đề tài lại đề
tài! Biết là ở viện nghiên cứu tất phải vậy, nhưng khổ một nỗi, cứ những miếng
xương xẩu thiên hạ gặm không được là người ta lại dồn cho mình! Đây không phải
là lần đầu và chắc cũng chẳng phải là lần cuối. Anh đáp:
- Chị
Lệ ạ... không phải em không muốn giúp chị, nhưng... em thấy việc này khó lắm!
- Thì
có khó vậy chị mới phải nhờ đến em!
Anh
ngần ngừ. Như trước đây, nếu không nhận anh sẽ từ chối thẳng thừng, nhưng giờ
thì cũng đã biết mềm mỏng, trả lời nước đôi:
- Thôi,
chị cứ để em suy nghĩ xem sao.
Bà
viện trưởng vốn nóng tính, hơi một chút mặt đã đỏ bừng bừng. Với người khác, việc
khác, bà sẽ áp đặt ngay, làm gì có chuyện phải lụy cấp dưới. Riêng trường hợp
này bà không thể, nên vẫn phải tươi cười:
- Được
rồi, em cứ suy nghĩ kỹ đi, chị sẽ đợi. Nhưng ráng giúp chị nghe cưng!
Huy
ra về, lòng đầy phân vân. Mới năm ngoái đây thôi, sau khi chiết được ít gam “tetra”,
chính bà ta chứ ai xa lạ gì đâu đã tìm cách đẩy anh ra khỏi đề tài, rồi cùng
mấy “đệ tử ruột” tiếp tục, không phải để hoàn thành công việc mà nghĩ cách tiêu
hết số kinh phí khổng lồ sao cho hợp lý nhất. Còn đề tài, cứ có chút sản phẩm
mẫu là có thể tổng kết được rồi... Còn lần này?
Về
đến khu tập thể, anh không lên phòng mình mà vào căn hộ của ông viện trưởng cũ.
***
Sau
cái biến cố làm xôn xao cả ngành, ông viện trưởng cũ không cay cú kiểu như
những kẻ tham lam bị giật khỏi miệng những miếng mồi ngon mà chỉ rất đau đớn. Vốn
là người ham việc, ông như con cá bị tách ra khỏi nước. Người ông vốn xương xẩu
lại càng xương xẩu hơn. Tay chân như gióng trúc. Trên khuôn mặt có nét thông
thái như một nhà giả kim thuật, nếp nhăn ken nhau như mạng nhện. Chỉ nguyên đôi
mắt sâu tinh anh là vẫn luôn ánh lên những nét thông minh, cái tầm nhìn của một
nhà khoa học hàng đầu.
Vào
nhà, Huy thấy ông đang cặm cụi ngoài ban công:
-
Bác đang làm gì đấy?
- Chà,
cái cây cảnh của mình nó bị đau, bị sốt cậu ạ. Thằng cháu phá quá làm gãy mất
một cành. Mình cho nó uống Aspirin.
Ông
già đúng là một pho từ điển sống. Mỗi lần truyện trò, anh rất thú khi được biết
thêm nhiều chuyện lạ.
- Cây
cối mà cũng bị đau sao bác?
- Đã
gọi là sinh vật sao không đau, cậu? Ngồi ghế rót nước uống đi, đợi mình rửa
tay. Về cái chuyện này cũng nhiều điều thú lắm.
Sau một lát, ông trở lại bàn nước:
- Cậu
biết không? Mọi sinh vật đều có cùng một nguyên lý sống cả thôi. Chúng chỉ khác
nhau ở chỗ cao thấp và độ phức tạp. Dù là con người, con vật hay cây cối cũng
vậy. Nếu bị tổn thương, chỗ vết thương đều sinh ra chất Prostaglandine
gây đau. Chính Aspirin trung hòa được cái “thằng” này, nên người ta mới
dùng nó làm thuốc giảm đau. Cậu thấy đấy, đến cây cỏ cũng còn biết đau đớn, thế
mà có những kẻ, chúng không biết đến cả nỗi đau đớn của con người!
- Cháu
thấy cũng lạ, rõ ràng ai cũng thấy điều thiện là điều tốt đẹp, cái ác là cái
xấu xa, nhưng tại sao vẫn có những người cứ đi làm điều ác?
- Làm
mỗi điều thiện dù nhỏ cũng kèm theo sự hy sinh, trái lại, làm mỗi điều ác, ít nhiều cũng thỏa mãn được tính ích kỷ.
- Nhưng
cháu thấy, tính ích kỷ thực chất cũng chỉ là một dạng của bản năng đấu tranh
sinh tồn. Mà đã thuộc về bản năng, tức là chính Tạo hóa đã sinh ra vậy, nên khi
làm những điều xấu, điều ác, có lẽ, người ta cũng không biết chúng là xấu, là
ác đâu bác ạ.
- Cậu
nói vậy chỉ đúng một nửa thôi. Đúng là con người cũng giống con vật ở chỗ đều
có cái bản năng. Nhưng chỉ có loài người mới biết đỏ mặt xấu hổ, chứ loài vật
đâu có vậy. Nên chỉ những kẻ nào để bản năng lấn át tính người mới làm điều
xấu, điều ác. Và theo tôi, xấu hơn tất cả là, cậu biết không, chính là những kẻ
làm điều xấu, điều ác không phải do vô tình, do bị hoàn cảnh thúc bách, mà lại
làm một cách có ý thức, rồi còn móc nối nhau cùng làm nữa! Người ta còn khổ vì
loại người này cậu ạ! Cậu cứ xem ngay ở viện mình đấy!
- Quả
thật, cháu cũng thấy, có những kẻ dường như không độc ác, không xấu xa là họ
không chịu được hay sao ấy! Rất may là chỉ có một số nhỏ như vậy thôi, nếu
không, có lẽ loài người chẳng còn tồn tại đến được ngày hôm nay.
Ông
viện trưởng cũ trầm ngâm một lát, rồi tiếp:
- Lúc
đầu, tôi đi lấy các cậu về, cũng mong mình cùng chung vai làm cho viện phát
triển. Không ngờ lại đến tình trạng này. Thật thương các cậu quá! Sao, bây giờ
công việc thế nào rồi?
- Nhiều
công trình hồi bác chủ trì đã dừng lại. Nếu có tiếp tục thì cũng chỉ là làm cho
có thôi. Nhiều người đã xin đi nơi khác. Bây giờ bác có đến viện thì chán lắm. Viện
nghiên cứu gì mà chẳng lo nghiên cứu, lại cứ đi mở thêm xưởng sản xuất phụ để
kiếm thêm những khoản chia nhau!
Ông
viện trưởng cũ chợt thấy buồn vô cùng. Chính ông là một trong những cha đẻ của
cái viện này. Ông đã khởi thảo những chương trình hoạt động cho nó rồi đề nghị Bộ thành lập. Ông cảm thấy rất đau đớn khi thấy đứa con tinh thần của mình
đang chết dần chết mòn mà không có cách gì cứu được. Ông nói chậm rãi với người
bạn vong niên:
- Cậu
có biết tôi nghĩ điều gì khi đề nghị Bộ thành lập cái viện này không? Quả là
kinh tế nước ta đã bắt đầu phát triển và có nhiều triển vọng. Nhưng chủ yếu vẫn
chỉ dựa vào những sản phẩm do cơ bắp và thiên nhiên mang lại thôi. Một nền kinh
tế vững, cậu biết không, là phải làm ra cho được những hàng hóa có hàm lượng
trí tuệ cao. Trên thị trường, cơ man là sản phẩm mang nhãn hiệu của ta, nhưng
thực chất cũng chỉ là những sản phẩm gia công. Ngành Dược chỉ cần nhập hoạt
chất về, rồi ngoáy ngoáy, trộn trộn là thành sản phẩm. Tôi thấy thật kỳ lạ,
nước mình sao có quá nhiều giáo sư tiến sĩ, nhưng cũng lại có quá nhiều người
học cho có cái danh để rồi lo lót, chạy chọt để có được một cái chức gì đó chứ
không phải học để làm chuyên môn. Thử hỏi, ta đã có mấy sản phẩm sản xuất được
từ những hóa chất, nguyên liệu lấy từ chính quặng mỏ, từ thiên nhiên rừng vàng
biển bạc của nước ta? Tôi e ngại, nếu mình không phát triển khoa học kỹ thuật, rồi
cả nước sẽ biến thành một xí nghiệp gia công khổng lồ mất! Buồn là dân mình đã
mất bao xương máu mới giành được độc lập, nhưng rồi cũng lại phải đi làm thuê
ngay trên chính đất nước mình!... Đấy, từ những suy nghĩ như thế, tôi mới đề
xuất thành lập cái viện này đấy. Tên của nó có chữ công nghiệp là vì thế.
Bao nhiêu công sức mới ra được cái hình hài như vậy, vậy mà giờ đây không biết
rồi nó sẽ thành cái giống gì?!
- Đầu
tiên được bác chọn về đây, được cùng làm việc với bác, cháu tưởng có thể sẽ hy sinh tất cả cho công việc nghiên
cứu. Không ngờ, đến giờ cháu không còn một chút ham hố gì nữa. Nhưng oái oăm là
hôm nay người ta lại định giao cho cháu cái đề tài chiết xuất thuốc ung thư từ
cây dừa cạn bác ạ. Thật nản quá! Cháu tính đến hỏi bác xem có nên nhận không?
- Phải
nhận chứ. Cái đề tài này thú lắm đó. Các cậu là cán bộ nghiên cứu phải gắn với
những đề tài. Dù kết cục thế nào thì cậu cũng biết thêm được một việc, có thêm
kinh nghiệm, bổ ích lắm! Với lại, còn nhà nước, còn pháp luật nữa chứ. Chẳng có
kẻ nào lại có thể phá rối đời đời kiếp kiếp được đâu .Các cậu còn trẻ mà!
***
Thế
là Huy lại bắt tay vào công việc. Mà đã vậy thì không còn gì có thể chi phối
được nữa. Đến với mỗi việc nghiên cứu, anh đều thấy mình như bước vào một
khoảng không gian mới lạ, mà mỗi hoạt chất cần phải tìm kiếm anh thấy nó cũng
giống như một cơ thể sống. Diện mạo của nó là cấu trúc hóa học; các nguyên tử
gắn bó với nhau bằng những mối liên kết, tạo ra những tính chất khác nhau, cũng
giống như tính cách của mỗi con người vậy. Nhưng tất cả trước mắt các nhà
nghiên cứu chỉ là vô hình. Tung tích của chúng chỉ hiện lên bằng những dấu
hiệu, có thể là một chút bọt khí, một vệt kết tủa, một sự đổi mầu... nào đó
trong bình thí nghiệm. Nhà khoa học chỉ có thể “nhìn” thấy chúng bằng sự suy
luận, và chỉ có những kết quả thí nghiệm mới trả lời được cái nhìn nào là đúng
mà thôi.
Đề
tài mà anh được giao quả rất hóc búa. Đó là việc chiết xuất từ cây dừa cạn một
loại hoạt chất chống ung thư rất qúy giá, giá hàng triệu USD một ký. Cái khó
của công việc là hàm lượng của hoạt chất rất nhỏ, chỉ một phần vạn (1/10.000), lại
ở trong một hỗn hợp nhiều alkaloid khác và rất dễ bị phân hủy.
Như
thường lệ, việc đầu tiên là anh phải vào thư viện. Anh lấy cuốn Merck index
tra cứu, rồi cắm cúi ghi vào cuốn sổ nhật ký thí nghiệm:
Ngày
27-11-1988.
VLB
(Vincaleukoblastine). Mol.wt.813.80. Antitumor alkaloid isolated from Vinca
rosea Linn.J.Am.Chem.Soc. 81,4745,4754 (1959).
Practically
insol in water, petr. ether. Soluble in alcohols, aceton, ethyl acetate, CHCl3.LD50 i.v in mite 17 mg/kg.
Đây
là một đoạn tóm tắt tên gọi và tính chất của hoạt chất. Với anh, lắm lúc chỉ từ
những điều hết sức chung chung như vậy, vẫn có thể làm ra đủ trò, có khi còn
tìm ra được cả những biện pháp trùng với tài liệu do một ông Tây ông Tàu nào đó
viết ra nữa. Những suy luận đúng đắn thường dẫn đến những con đường giống nhau.
Trong công việc mới này, anh biết rồi cũng sẽ có vô vàn khó khăn, liệu anh còn
có được sự thông minh như vậy nữa không? Thông thường, để tinh chế một chất, người
ta chỉ cần kết tinh chọn lọc. Nhưng trong trường hợp hóc búa này, phải tách một
đối tượng có hàm lượng vô cùng nhỏ ra khỏi dược liệu là một loại thảo mộc có
nhựa cây và bao nhiêu tạp chất; nó lại ở trong một hỗn hợp có hàng trăm chất
khác. Anh nghĩ, sau khi chiết được alkaloid toàn phần, để tách riêng hoạt chất
cần tìm, có lẽ phải dùng đến phương pháp kỳ công nhất là sắc ký cột mà thôi.
Chính vì lực hấp phụ với silicagel của các chất khác nhau thì khi cho dung môi
chạy qua cột, các chất sẽ tách khỏi nhau, và cũng chính vì thế hoạt chất sẽ
được tách riêng ra.
Anh
từng đứng đầu mấy nhóm nghiên cứu và thấy chúng cũng giống như một xã hội thu
nhỏ, cũng có những con người với những tính cách khác nhau. Lần này, bà viện
trưởng giao cho anh 4 người, một kỹ sư Bách Khoa phụ trách thiết bị, một cử
nhân hóa học, một dược sĩ và một nhân viên trung cấp. Đầu tiên, anh gặp anh
chàng kỹ sư Bách khoa tên Tâm, không hiểu sao người gầy tong teo như cây củi, được
cái khéo tay và nhanh nhẹn. Anh yêu cầu Tâm lắp ráp các thiết bị cần thiết. Còn
Lam, cử nhân hóa học, một cô gái đẹp sắc sảo nhưng có nét ác, thuộc “tướng sát
chồng”, khiến anh ghê ghê, anh không ưa nhưng buộc phải nhận vì là con của bạn sếp.
Anh giao cho Lam phần không cần chuyên môn sâu là giai đoạn chiết cồn. Còn
một nhân vật nữa anh cũng không ưa và cũng buộc phải nhận là bà Nụ, nhân viên
trung cấp, đã khá tuổi, cũng chỗ thân tín với bà viện trưởng. Trước kia bà này gặp
anh cứ khinh khỉnh, nay về làm lính của anh thì miệng lúc nào cũng ngọt xớt, làm
anh gai cả người! Anh chỉ giao cho bà ta những việc vặt. Riêng có Hoa, một dược
sĩ, là anh thấy hợp. Hoa rất xinh, có nét như một cô gái lai, không điệu đàng
ma mãnh, và đặc biệt, tính cô làm việc rất cẩn trọng. Anh giao cho Hoa làm cùng
mình khâu quan trọng và khó khăn nhất là phân tách và kiểm tra hoạt chất.
***
Rồi
bọn Huy thực sự bắt tay vào công việc. Dược liệu là cây dừa cạn được chế biến
như trà thô. Dừa cạn được trồng tập trung ở vùng đồi miền Trung khô cằn, không
chăm bón phân gio mà để phát triển tự nhiên mới có nhiều hoạt chất. Thu hái nó
phải phơi trong bóng râm, hoặc giăng mùng khi phơi để tránh ánh sáng gắt của
mặt trời phân hủy hoạt chất. Quy trình gồm các bước: sấy dược liệu; ngâm trong
cồn; lấy dịch cồn cô đặc ở áp suất thấp; chiết alkaloid toàn phần sang CHCl3;
cô đặc dịch CHCl3 lấy alkaloid toàn phần bằng thiết bị cô quay, rồi
cuối cùng tách riêng hoạt chất chống ung thư bằng sắc ký cột và mang sản phẩm
đi kiểm nghiệm.
Trước hết là những cuộc tranh luận nảy
lửa dằng dai mà anh hay cắt ngang bằng câu “Việc này tôi sẽ chịu trách nhiệm!”
Như mọi lần, ngoài những khó khăn do chính công việc đặt ra, anh cũng phải vượt
qua bao chuyện vặt không ít rắc rối. Anh đã cố gắng làm vừa lòng mọi người mong
sao công việc tiến triển tốt đẹp. Riêng với Lam, một lần anh đã không giữ được
bình tĩnh. Tất cả chỉ tại cái tính đong đưa phù phiếm của cô ta. Anh thấy, từ
khi về nhóm, cô nàng có vẻ như “giăng lưới” mình, nhưng anh cũng biết, chẳng
phải do thương yêu gì đâu, mà chỉ là một sự chứng tỏ sức mạnh của phái nữ, sự
quyến rũ. Nếu không hiểu, “rờ” vào một cái là anh có thể bị mất mặt như chơi, bởi
cô ta sẽ có cớ kháo ầm lên là mình muốn “dê” mà không được! Áo blu viện
phát Lam không mặc, lại đi may những cái mỏng dính, mặc vào trông lúc nào cũng
cứ như ở bãi biển vậy. Trước mặt anh, Lam lại tai quái, hay cúi xuống giả vờ
làm một cái gì đó, trưng ra nguyên vẹn bộ ngực thây lẩy như hai quả bưởi nhỡ của
mình. Kể chỉ như vậy thôi thì cũng chẳng chết ai, cho đây nhìn thì đây cứ nhìn
cho mát mắt! Khổ nỗi, Lam lại hay làm hỏng việc! Dịch chiết lần 1, lần 2, nước
rửa bã, cứ đổ lộn tùng phèo lên cả! Vậy là một mẻ thí nghiệm bao công sức công
toi hết! Anh cáu, nghĩ phải nói một câu thật sỗ để Lam xấu hổ mà chú tâm vào
công việc. Nhưng anh đâu biết rằng, cô gái này thực chất được bà viện trưởng
phân về nhóm của anh là để chỉ “theo dõi” anh chứ không phải để làm
việc; cả cái việc đong đưa mồi chài cũng là nhiệm vụ của cô ta! Vì không hiểu
điều “tuyệt mật” ấy, nên một lần thấy Lam lại diễn cái trò “show hàng” đó, anh nói liền: “Chỗ này
là chỗ làm việc Lam ạ. Cô nên đậy kín lại hai cái quả dừa của cô đi! Nếu có nhã
ý muốn mời ai uống nước dừa thì đi chỗ khác”. Lam đã khóc, tuy chủ động làm
ra thế, nhưng khi bị đụng chạm, cô vẫn thấy tự ái bị tổn thương, và vốn là
người háo thắng, đã đem lòng thù hận anh... Dù vậy, dây chuyền nghiên cứu của
nhóm cũng đã nhịp nhàng hoạt động. Bộ chưng cất chân không Simax hình
chữ U úp ngược, to như cái cột nhà bằng thủy tinh thạch anh, dùng để cô đặc
dịch chiết cồn dưới áp suất thấp. Dịch chiết cồn rơi rào rào như mưa ở bộ phận
sinh hàn. Bộ cô quay trông như quả bưởi vẫn quay đều đều loại CHCl3 để
cho ra bột Alkaloid toàn phần, khô mịn, vàng nâu như bột cánh kiến. Anh
chủ yếu ở phòng sắc ký cùng với Hoa. Những cột sắc ký như những bóng đèn neon được
kẹp chặt trên giá đỡ. Quá trình phản hấp phụ thường kéo dài, nên để làm liên
tục, hai người có khi phải thức trắng đêm. Anh nói Hoa cứ sau 30 phút hứng một faction,
rồi tìm kiếm hoạt chất trong từng faction một bằng sắc ký bản mỏng. Trên
chiếc bàn lớn, lúc nào cũng bày la liệt những bản thủy tinh như những quân bài
được tráng một lớp bột Silicagel. Sau khi chấm dung dịch kiểm ra vào bản
Silicagel đó, để trong dung môi, nếu có hoạt chất cần tìm, sự mao dẫn của
dung môi sẽ kéo theo hoạt chất lên trên bản sắc ký; dưới ánh sáng tử ngoại bước
sóng 254 nm (na-nô-mét), vết hoạt chất sẽ hiện lên huỳnh quang
mầu nâu. Gộp chung tất cả những faction có hoạt chất, cô đặc loại dung môi dưới áp suất thấp, ta sẽ thu được
sản phẩm.
Mãi
cho đến một đêm, sau nhiều tháng lăn lộn vất vả, anh và Hoa đã mang một loạt
bản sắc ký vào soi nhờ trong phòng tiệt trùng của bộ phận vi sinh. Rồi qua vách
kính phòng hộ, hai người đã thấy hiện lên trên những bản mỏng Silicagel
màu trắng những vết hoạt chất trông giống như những giọt nước mắt lớn, đúng là
huỳnh quang mầu nâu! Giữa đêm khuya, trong ánh sáng có vẻ ma quái của phòng thí
nghiệm, bởi nó được trộn bởi ánh đèn neon với ánh sáng tử ngoại màu tím xanh
lạnh lẽo, mờ ảo, hắt ra từ phòng tiệt trùng, anh và Hoa đã nhìn nhau sung
sướng, và anh đã không ngờ rằng, cô dược sĩ trẻ xinh đẹp có nét như một cô gái
lai ấy đã ôm chầm lấy anh, rồi còn hôn “chút” một cái lên má nữa! Dù chỉ là
khoảnh khắc thôi, và chỉ ở trong một vòng ôm “vô tư” thôi, anh vẫn đủ tỉnh táo
nhận thấy bộ ngực căng mẩy và ấm nóng của cô bạn đồng nghiệp tì lên ngực mình!
***
Thoắt
cái đã 10 năm trôi qua rồi. Cũng bằng cái khoảng thời gian anh đã làm việc ở
cái viện ấy, anh đã chuyển cơ quan và cuối cùng đã chuyển hẳn ra ngoài làm tự
do. Hai khoảng đời của cùng một con người, cũng với những đề tài, nhưng kết quả
cuối cùng lại hoàn toàn trái ngược nhau. Khoảng đời sau, từ tận đáy của những
nỗi tuyệt vọng, nhưng không ngờ rằng, thành công trong công việc nghiên cứu đã
mang lại cho anh danh tiếng, thành quả và sự thành đạt. Chỉ mấy năm ở một cơ
quan mới, anh đã hoàn thành một công trình nghiên cứu mà cả ngành Nông Dược của
cả nước suốt 20 năm không ai làm được. Anh đã được giải thưởng, được viết trên
báo và xuất hiện trên truyền hình. Và khi anh mạnh dạn từ bỏ guồng máy công
chức, ra ngoài làm tự do, cũng với tư duy nghiên cứu, anh đã sáng chế ra những
sản phẩm và chính chúng đã giúp gia đình anh đổi đời! Còn khoảng đời trước, từ
trên chín tầng mây của những mơ ước, anh cũng như những cán bộ nghiên cứu khoa
học trẻ mới ra trường, lúc nào cũng vùi đầu vào sách vở, hí húi trên bàn thí
nghiệm, quần áo thủng lỗ chỗ vì bị axít ăn mòn, tưởng chả mấy sẽ đều trở thành
bác học cả. Nhưng đáp lại chỉ là những thất vọng ê chề; có quẫy đạp thì cũng
chỉ là sự quẫy đạp trong mạng nhện, trong tóc rối, trong bùn lầy... Riêng anh, nó
đã để lại trong anh những vết thương tâm trí không bao giờ quên. Mà vết thương
đau nhất chính là cái lúc anh làm thành công cái đề tài chiết xuất thuốc chống
ung thư vừa kể ở trên. Chỉ với cái cớ anh nói sỗ với Lam một câu khi cô ta
trưng ra “hai quả dừa” của cô ta đó, và bà Nụ, nhân viên thuộc quyền anh, làm
bể chiếc bình cầu quý 20 lít, khi đã nắm được trong tay quy trình nghiên cứu,
bà viện trưởng Mỹ Lệ tưởng không cần đến anh nữa, đã thẳng tay loại anh ra khỏi
đề tài. Vẫn thái độ mềm mỏng, nhưng không phải thơn thớt nói cười mà tỏ vẻ đầy
ái ngại, kiểu như phải làm một việc lòng mình không muốn, nhưng vì công việc
chung buộc phải xử lý:
- Thật tiếc, chị không
hiểu sao tính tình em không chịu thay đổi. Công nhận là em có năng lực, nhưng
em không hòa hợp được với ai. Lam là cô gái mới lớn, em thô lỗ với nó như vậy
bảo sao nó không bị xúc phạm, không bị tổn thương? Vậy một mình em liệu có thể
tiếp tục làm được đề tài này không? Cái bình cầu thủy tinh 20 lít rất quý em cũng
để nhân viên làm bể. Thôi, có lẽ em nên bàn giao lại công việc cho người khác!
Anh
choáng váng, sững sờ, buột miệng phản ứng ngay:
-
Thật vô lý!
Không để cho bà viện
trưởng kịp diễn giải, anh nói tiếp, giọng gay gắt vì máu đã dồn bừng bừng lên
mặt:
- Chị cứ vòng vo làm gì! Sao chị không huỵch toẹt ra rằng, cả lũ đàn em
của chị, ngay cả bản thân chị cũng không thể làm nổi cái đề tài này, nên mới
phải mượn tay tôi. Giờ không cần nữa thì bày trò! Thật vô lý! Tôi sẽ...
Anh
định nói “Tôi sẽ kiện lên trên”. Nhưng chợt nhớ, “cấp trên” trực tiếp lại chính
là ông anh ruột của bà ta, nên dừng lại ngay. Vốn là người có đầu óc tỉnh táo
biết suy xét, anh cũng hiểu ngay ra rằng, đi kiện anh sẽ thắng, nhưng để làm
được việc đó, có lẽ anh sẽ phải tiêu tốn cả cuộc đời mất. Nhớ đến đứa con trai
đầu lòng bụ bẫm đã ba tuổi và đứa con gái mới sinh được mấy tháng, anh tự thấy cuộc
đời mình còn nhiều việc quan trọng phải làm hơn cái việc đi kiện cáo này... Nhìn
bà viện trưởng há hốc miệng kinh ngạc, nhớ lại cái hôm bà ta năn nỉ mình nhận
làm đề tài mà cười khẩy. Anh hiểu, thế là hết, với loại người này không còn
trông mong được điều gì nữa, nên thấy cần phải nói một câu cho bà ta nhớ đời:
- Chị
Lệ ạ, tôi tin là không có cái viện này tôi cũng sẽ sống được. Còn chị, có thể
chị có quyền loại tôi ra khỏi những đề tài, có thể còn đuổi được tôi ra khỏi
viện nữa ấy chứ… Nhưng rốt cục rồi cuộc đời chị sẽ để lại được những gì nào? Một
mớ những thủ đoạn ư?… Tôi chỉ khuyên chị một điều là ông Trời có mắt đấy, hãy
sống để đức cho con!
Nghe
Huy nói vậy, khuôn mặt bì bì của bà viện trưởng chợt tối sầm rồi bừng đỏ, bà
lắp bắp:
- Đồ…
đồ…xỏ lá!
Anh
hơi bất ngờ vì thái độ đó của bà ta nhưng rồi hiểu ra ngay vì câu nói của anh
đã chạm nọc, đụng vào nỗi đau không có con của bà ta. Anh nhếch miệng, cố giữ
thái độ cao ngạo bất cần, nhưng trong lòng vẫn thấy như có chùm móng vuốt nhọn
hoắt cào xé tim mình. Với người làm nghiên cứu, những công trình không chỉ là
công việc mà còn là niềm say mê, một điểm tựa tinh thần trong cuộc sống. Nên
mỗi lần bị thế, anh đều thấy chao đảo, chơi vơi, như đứng bên bờ miệng vực... Ra
khỏi phòng viện trưởng về phòng thí nghiệm, ngồi một mình nhìn những dụng cụ thủy
tinh thân thuộc, anh đã cố kìm nén nhưng không được, người “lì đòn” như anh mà vẫn
phải bật khóc nấc lên như một đứa trẻ. Anh đã khóc bởi sự tuyệt vọng, khi đã cố
gắng đến kiệt lực cho một công việc quá khó khăn mà cuối cùng vẫn bị đối xử quá
bất công...
Nhưng rồi cái đề tài
tưởng đã ngon xơi ấy cũng đã phải dừng lại vì những khoảng còn trống của quy
trình mà những người tiếp nhận không giải quyết được. Bà viện trưởng không ngờ
đã bị một vố mất mặt. Chưa hết, không hiểu sao, khi anh đi khỏi viện vài tháng,
bà ta còn bị đụng xe gãy xương đòn gánh nữa. Đúng là ác giả ác báo!
***
Còn
anh, giờ đây, với một cơ chế khác mà công cuộc đổi mới đã mở ra, anh đã làm chủ
được khả năng của mình và đặc biệt thú vị là vẫn gắn bó được với công việc
nghiên cứu, không chỉ ở quy mô phòng thí nghiệm mà còn triển khai được trong
thực tế. Anh chợt nhận ra mình thuộc diện: luôn không gặp may một cách may
mắn. Bởi mỗi sự ngang trái trong cuộc đời lại giống như một bài tập thể dục
trí tuệ giúp anh trưởng thành hơn. Thủơ bé, anh hay được nghe nhiều chuyện cổ
tích về sự chiến thắng của cái thiện, giờ ngẫm lại thấy là chúng có lý. Cũng
như anh thấy trên trái đất này, cho dù cái xấu, cái ác vẫn không ngừng xảy ra, lẽ
phải không phải bao giờ cũng thắng thế, nhưng toàn bộ lịch sử thế giới vẫn mãi mãi là một câu chuyện cổ tích vĩ đại luôn
kết thúc có hậu.
Còn cái viện nghiên cứu kia, một viện
được thành lập với những dự tính lớn lao, muốn biến những công trình nghiên cứu
luôn bị giam kín trong ngăn kéo thành những quy trình sản xuất ở quy mô công
nghiệp; thêm một khoảng thời gian ngắn nữa sau khi bà viện trưởng bị tai nạn,
đã bị xóa sổ! Nó đã thoi thóp sống được gần 20 năm, và cuối cùng đã bị kẹp chết
bởi một cuộc đụng độ giữa hai bên mà lại do cả hai đều thương yêu nó quá, chỉ
khác ở chỗ, một bên thì hy sinh cho nó, còn một bên lại muốn lợi dụng nó. Thật
tiếc những kẻ lợi dụng lại là bên thắng cuộc!
Bình Thạnh
2-9-1999
ĐÔNG LA
