ĐÔNG LA
NGUYỄN HUY
THIỆP VÀ CON ĐƯỜNG
LỘN NGƯỢC VĂN
CHƯƠNG CỦA NGUYÊN NGỌC
Vừa rồi ông Nhà văn Bác
sĩ Nguyễn Văn Thịnh gọi điện bảo mới gởi cho tôi bài trên Tiền phong ca ngợi
Nguyễn Huy Thiệp hết lời, trong đó có cả Nguyễn Quang Thiều. Tôi mở ra coi thấy
đó là bài tường thuật buổi giới thiệu cuốn sách tái bản “Giăng lưới bắt chim”
của Nguyễn Huy Thiệp. Điều đầu tiên làm tôi ngạc nhiên là ông Thiệp hơn tôi có
dăm tuổi, danh lợi đỏ thế mà sao trông nhàu nhĩ quá, nuôi râu thấy đúng như một
ông lão:
Ảnh trên Tiền Phong bên cạnh
Nguyễn Huy Thiệp là Chu Văn Sơn. Lại là cái thằng này, người từng trong ban
giám khảo cho luận văn Nhã Thuyên điểm 10. Với tôi những đứa từng cho điểm 10
Luận văn Nhã Thuyên ca ngợi loại thơ mất dậy và nổi loạn không chỉ dốt nát mà
còn mất nhân tính, dù chúng có học vị gì, địa vị gì.
Còn công bằng mà nói về cảm tính tôi cũng thích văn
Nguyễn Huy Thiệp. Ngay từ 1997 tôi đã viết một bài khá công phu, có phần nể
nang, phần nhiều là khen, rồi in vào cuốn "Biên độ của trí tưởng tượng". Hồi đấy Nguyễn Huy Thiệp đã danh lợi phủ phê, tôi cũng
hoàn toàn không có ý kiến gì, nghĩa là tôi hoàn toàn không có ganh ghét đố kỵ
gì với Nguyễn Huy Thiệp. Phải hơn 10 năm sau, khi chuyện thần tượng Nguyễn Huy
Thiệp đã mang hiệu ứng bầy đàn, còn cho là ứng cử viên giải Nobel, tôi thấy cần
phải viết lại về Nguyễn Huy Thiệp một cách khách quan hơn, thật hơn và với tiêu
chí cao hơn. Như một cô gái không thi hoa hậu không sao, đi thi là phải chịu sự
săm soi. Năm 2009, tôi đã viết bài VỀ HAI “ỨNG
CỬ VIÊN GIẢI NOBEl” CHO VĂN CHƯƠNG VIỆT NAM
Tôi đã gặp Nguyễn Huy Thiệp hai lần, lần đầu do Nguyễn
Hữu Sơn ở Viện Văn rủ đến quán của Nguyễn Huy Thiệp bên cầu Chương Dương. Hồi
đó Thiệp chưa biết tôi là ai nên cuộc gặp không có ấn tượng gì. Lần thứ hai
Nguyễn Quang Thiều dẫn tôi đến xem một cuộc triển lãm tranh ở một nơi hình như
là nhà của Lê Thiết Cương, tôi đã gặp Nguyễn Huy Thiệp. Tôi nghe thấy Thiều nói
với Nguyễn Quyến: “Coi nhà phê bình Đông La gặp nhà văn Nguyễn Huy Thiệp kìa!”
Lúc này Thiệp đã biết tôi là ai, lon ton chạy ra đường, mở cửa xe lấy chính
cuốn sách “Giăng lưới bắt chim” ký tặng tôi. Sau đó đứng trò chuyện, Thiều mời
Thiệp viết cho báo, Thiệp trả lời một câu xấc thế nào đó đã gây một ấn tượng
xấu với tôi, nên đến tận hôm nay tôi vẫn chưa đọc cuốn sách đó. Với tôi đọc
Nguyễn Huy Thiệp có thể để giải trí còn để học hỏi thêm được gì thì tôi không
cần.
Theo bài báo trên Tiền
Phong: “các văn hữu, nhà phê bình, bạn bè đã “tranh nhau nói hay” về Nguyễn Huy
Thiệp”. Tôi trả lời anh Thịnh là tôi chả ngạc nhiên gì cả vì chúng nó vốn luôn
đội Thiệp lên đầu mà. Nhưng mọi người cần phải hiểu sở thích văn chương không giống nhau, tùy trình độ
khác nhau mà người ta yêu ghét khác nhau. Một điều ngạc nhiên là trái với sự
thần phục nói trên, chính Nguyễn Huy Thiệp trong bài trả lời trên CAND lại tỏ
ra khiêm nhường, biết mình, biết người, biết điều hơn, khác hẳn thói tự phụ
ngày xưa.
Với câu hỏi: “Xin
hỏi, những ý kiến trái chiều về tác phẩm của ông, ông có bận tâm nữa không?”
Nguyễn Huy Thiệp:
-Nhiều khi lời chê khó
nghe. Nhưng người xưa có nói, người chê mình là thầy của mình. Con người ta dễ
kiêu ngạo lắm. Nghề văn lại là thứ nghề ảo tưởng nhất. Chữ nghĩa cũng ảo. Không
cẩn thận, mình tự mê hoặc mình lúc nào không hay. Rồi sinh ra hỗn láo, kiêu
ngạo. “Lợi” và “danh” dễ làm hư con người. Nhiều người không biết đâu. Với
những ý kiến trái chiều đó, tôi vẫn phải cảm ơn. Vì nó khiến tôi bớt kiêu căng,
hợm hĩnh đi.
Vậy nhân vụ báo Tiền
phong “hâm nóng Nguyễn Huy Thiệp”, tôi trích từ một bài viết đăng lại một số ý "trái chiều" về văn chương Nguyễn Huy Thiệp, mà có lẽ không phải ai khác chính
tôi đây là người đã viết nhiều nhất.
21-9-2016
ĐÔNG
LA
Nguyên
Ngọc thành danh với những tác phẩm “người tốt việc tốt” như Đất nước đứng lên và những tác phẩm
“hô khẩu hiệu” như Đường chúng ta đi.
Đó là những tác phẩm phù hợp tuyệt vời trong giai đoạn chúng ta cần cho công
tác tuyên truyền. Nhưng rồi nhiều người bất ngờ, khi được giao trọng trách lãnh
đạo Hội Nhà Văn VN, Nguyên Ngọc y như bị “thay máu”, đã khuyến khích, nâng đỡ,
ca ngợi những tác phẩm viết ngược với chính mình về mọi mặt, kể cả cái nhìn về
lịch sử và quan điểm chính trị.
Vì
thế, với tham vọng đổi mới, Nguyên Ngọc đã biến nó thành con đường lộn ngược
văn chương. Trên con đường ấy, có ba nhân vật như có “duyên nợ” với số phận của
Nguyên Ngọc: Trần Độ, Nguyễn Huy Thiệp và Bảo Ninh.
***
Khi
được giao trọng trách, Nguyên Ngọc đã thể hiện khuynh hướng “lật đổ thần tượng”, khi cho đăng bài Hãy
đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa của Nguyễn Minh Châu
thì cái khuynh hướng ấy đã được huỵch toẹt hết cả ra. Việc cân nhắc để Nguyên
Ngọc lãnh đạo văn chương trở thành “một
bài thơ dở” của Tố Hữu nên Nguyên Ngọc đã bị “rớt” ngay. Nếu giai đoạn đó
nói Trần Độ là lãnh đạo Văn hóa Văn nghệ thì Nguyên Ngọc chính là vị tướng xuất
quân, phất cờ "đổi mới".
Nhưng đổi mới văn chương theo chính đạo quá khó như trong bất kỳ lĩnh vực sáng
tạo nào nên Nguyên Ngọc đành phải theo tà đạo, đã đổi mới văn chương bằng một
loạt quan điểm lộn ngược: phản đạo lý, phản thẩm mỹ, phản lịch sử, phản nhân
văn.
Cụ
thể, khi bị “rớt” xuống làm TBT tờ Văn nghệ, diễn đàn trung tâm của Văn chương
VN và là Trưởng ban Sáng tác Hội Nhà văn VN, Nguyên Ngọc đã làm 2 việc ấn tượng
nhất, đó là khai sinh ra tên tuổi Nguyễn Huy Thiệp và quyết liệt ủng hộ việc
trao giải thưởng của Hội Nhà Văn cho cuốn Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh. Về vụ trao giải thưởng cho
cuốn Nỗi buồn chiến tranh, Ban
Chấp hành Hội Nhà Văn đã phải tự kiểm, nhưng buồn cười là khi ta bình thường
hóa quan hệ với Mỹ, có người trong Ban Chấp hành lại xin lỗi Bảo Ninh, cứ như
Bảo Ninh là quân Mỹ vậy!
Nguyên
Ngọc đã cho đăng trên báo Văn nghệ một loạt tác phẩm “kinh thiên động địa”: Tướng về hưu của Nguyễn Huy
Thiệp, Cái đêm hôm ấy đêm gì của Phùng Gia Lộc, Lời khai
của một bị can của Trần Huy Quang,
v.v…
Trong
bài Van-hoc-Viet-Nam-dang-o-dau?
Nguyên Ngọc khi sang Pháp, theo lời mời của giáo sư François Jullien, trong một
cuộc hội thảo của UNESCO về triển vọng văn học Việt Nam , Nguyên Ngọc đã kể về thời điểm
này:
“ … trào lưu có tên là Đổi Mới
… được biểu hiện trước hết bằng cái mà ở Nga người ta gọi
là glasnost (transparence). Tức là nói lên sự thật trần trụi, đưa ra
khỏi bóng tối, phơi bày ra dưới mắt mọi người tất cả các mặt tiêu cực của xã
hội, của đời sống đất nước sau chiến tranh, các mặt trước nay vẫn bị dồn nén
lại, che giấu cẩn thận. Có thể nói đó là một trào lưu văn học phơi bày cái tiêu
cực, mô tả và tố cáo nó”.
Riêng
tôi thì thấy 3 tác phẩm tiêu biểu mở màn cho “Thời đại Nguyên Ngọc” đúng là đã “phơi bày ra” những “sự thật
trần trụi” nhưng mới ở cấp độ, theo chính ý Nguyên Ngọc: “Ăn dâu nhả ra dâu” chứ chưa phải là “Ăn dâu phải nhả ra tơ”.
Tướng về hưu là câu chuyện
kể về một ông tướng về hưu để đưa ra cái kết luận: cái thời thực dụng nhí nhố,
vô cảm, mất nhân tính của “ông con”
đã chiến thắng cái thời sống vì lý tưởng, đạo lý của “ông bố”. Những người lính khi hoàn thành nhiệm vụ đã không có đất
sống khi trở về chính ngôi nhà của mình!
Cái đêm hôm ấy đêm gì nhà văn cũng
chỉ đơn giản phơi bầy sự thật trần trụi, tố cáo bọn cường hào mới “thu sản” (lượng nông sản được khoán)
người nông dân y như trong văn chương hiện thực phê phán. Nghĩa là đã lôi văn
chương quay ngược lại thời của Nguyễn Công Hoan và Ngô Tất Tố.
Còn
Lời khai của một bị can của Trần Huy
Quang có lẽ khá hơn. Trần Huy Quang không chỉ phơi bầy chuyện nhân viên công
quyền xồng xộc bắt người đi tù, mà tác giả đã cho độc giả thấy rõ việc làm của
ông Nguyễn Văn Chẩn đúng là chân chính, đầy tâm huyết và đầy sáng tạo. Từ đó ta
thấy rằng lao động là động lực, là cái cần thiết nhất, cao quý nhất của đời
sống. Nếu lao động mà bị ngăn cấm thì có khác gì muốn xã hội tự sát. Vậy mà để
nhận ra được cái chân lý hiển nhiên đó lại không dễ. Ông Nguyễn Văn Chẩn có thể
ví như một chiến sĩ bị thương trên mặt trận nhận diện con đường phát triển kinh
tế. Để có được mỗi bước tiến của nhận thức, xã hội loài người đều đã phải trả
giá. Sự đổi mới của VN cũng vậy.
Như
vậy, về mặt cảm tính, đọc Lời khai
của một bị can rõ ràng không thích bằng Tướng về hưu, nhưng xem xét một cách toàn diện, Lời khai của một bị can chuẩn
hơn Tướng về hưu.
Cũng
trong bài Van-hoc-Viet-Nam-dang-o-dau?,
Nguyên Ngọc viết rõ hơn những suy nghĩ của mình về Nguyễn Huy Thiệp:
“Nhưng tôi nghĩ điều quan trọng nhất ở
Nguyễn Huy Thiệp… anh cố tìm ra "nguyên nhân sơ khởi” của tình trạng xã
hội và con người Việt Nam
Và như vậy, anh đã khởi xướng ra trong văn
học Việt Nam
Tôi
đã phải bỏ thời gian đọc lại một cách khách quan một số tác phẩm tiêu biểu của
Nguyễn Huy Thiệp để tìm kiếm những điều mà Nguyên Ngọc nói ở trên, nhưng quả
thật tôi không thấy! Ông đã sai khi viết về Nguyễn Huy Thiệp vì văn Nguyễn Huy
Thiệp chỉ đơn giản là văn chương phơi bày trần trụi.
Thứ
nhất về cái “nguyên nhân sơ khởi” mà
Nguyên Ngọc viết Nguyễn Huy Thiệp “cố tìm
ra”? Chúng ta đều biết tình trạng xã hội VN theo lời các vị lãnh đạo nói
đang “đứng trước nguy cơ tồn vong” do
“quốc nạn tham nhũng và lãng phí”, mà
nguyên nhân sơ khởi chính là “lỗi hệ
thống”. Lỗi hệ thống theo tôi đầu tiên chính là công tác cán bộ, bởi tất cả
tốt hay xấu thì cũng đều do con người làm ra; tiếp theo là sự thiếu minh
bạch trong các lĩnh vực cùng với sự thiếu nghiêm minh trong
việc thực thi pháp luật. Tất cả là do cơ chế giám sát không hiệu
quả. Trong truyện Bài toán (đã
đăng báo Văn nghệ) của tôi, tôi đã viết: “Đã
tồn tại quá lâu rồi cái chủ nghĩa tập thể, cái gì cũng chung chung, người này
dựa dẫm vào người kia, nó chỉ phù hợp khi người ta đi trên đường mòn, nhưng khi
phải đối mặt với đèo cao, vực thẳm, phải vượt qua những con dốc để vươn lên một
tầm cao mới thì không làm gì được”. Điều đó chính là một trong những “nguyên nhân sơ khởi” của “tình trạng xã hội và con người Việt Nam”
hôm nay mà trong văn Nguyễn Huy Thiệp có “cố
tìm ra” cũng không thấy!
Trong
văn Nguyễn Huy Thiệp có rất nhiều tình tiết có thể khiến người ta suy
nghĩ, tự vấn thì chính Nguyễn Huy Thiệp lại tự xóa sạch những điều
ấy. Như trong Tướng về hưu,
chuyện dùng thai nhi nấu cho chó, cho lợn ăn là chi tiết có lẽ ấn tượng nhất
trong văn chương Nguyễn Huy Thiệp. Với những cây bút bậc thầy, chỉ xoay quanh
chi tiết này, người ta có thể viết hoàn chỉnh một truyện ngắn, khiến cho người
đọc kinh hoàng về sự thoái hóa nhân tính, sự vô cảm của con người trong thời
thực dụng. Còn với Nguyễn Huy Thiệp, nó chỉ là một chi tiết trong một loạt chi
tiết khác mà Thiệp kể ra như ghi chép nhật ký. Ông bố có chửi: “Khốn nạn! Tao không cần sự giàu có này”
nhưng ông con, nhân vật chính, “người
phát ngôn” của Nguyễn Huy Thiệp thì lại xổ toẹt: “Thực ra điều này tôi biết nhưng cũng bỏ qua, chẳng quan trọng gì”.
Thành ra hòa cả làng, còn tự vấn tự viếc cái gì nữa!
Cái
việc cố đắp điếm tư tưởng cho văn Nguyễn Huy Thiệp thì đến Nguyễn Đăng Mạnh,
một người rất ủng hộ Nguyễn Huy Thiệp, cũng đã viết: “Đọc Nguyễn Huy Thiệp, lắm lúc cảm thấy thật sự hoang mang. Vì chẳng
hiểu anh định nói gì - đúng là chủ đề không rõ ràng”. Còn Bảo Ninh cũng
từng nói: “Tôi thích văn Thiệp nhưng
thích cái gì thì tôi cũng chịu”.
Có
thể nói xu hướng tự vấn của văn Nguyễn Huy Thiệp được thể hiện rõ nhất trong
cái truyện Những bài học nông thôn.
Với những nhà văn lớn, tầm tư tưởng cao, tác phẩm của họ như những cây thế, cây
kiểng mà mỗi cọng lá, nhành cây đều mọc theo chủ đích của tác giả. Còn Nguyễn
Huy Thiệp viết tự nhiên, văn như ghi chép, chuyện nọ xọ chuyện
kia, trong Những bài học
nông thôn, cuối truyện nhà “hiền triết” đột nhiên xuất hiện, rồi phát ngôn
y như được tác giả mở công tắc vậy. Mà chỉ có một thằng tâm thần mới
bộc bạch triết lý một cách khiên cưỡng với một thằng trẻ con 17 tuổi như thế
này:
“Chú không chống nổi sự ngu dốt của bọn có
học đâu. Tôi đây này, tôi hiểu sâu sắc sự ngu dốt của bọn có học tai hại thế
nào, vừa phản động, nó vừa nguy hiểm, lại vừa mất dạy. Sự ngu dốt của bọn có
học tởm gấp vạn lần so với ở người bình dân”. Tôi hỏi: “Vì sao?” Anh Triệu bảo:
“Vì chúng giả hình. Chúng nhân danh lương tâm, đạo đức, mỹ học, trật tự xã hội,
thậm chí nhân danh cả dân tộc nữa”.
Ý
này quả là “hay”. Có điều Nguyễn Huy Thiệp coi chừng, bản thân ông cũng là
người “có học” đấy. Dù cái môn sử mà
Thiệp được học thì với tôi ai thoát khỏi mù chữ cũng có thể học được, cái chính
là phải hiểu sử cho đúng thì ông lại hiểu sai! Và theo tôi, những nhà “dân chủ”
hiện tại như Nguyên Ngọc, Hiếu Đằng, Tương Lai, Huệ Chi, Xuân Nguyên, v.v… cũng
rất xứng đáng được đứng trong đội ngũ “có
học” của Nguyễn Huy Thiệp.
Riêng
cái ý này: “Thời loạn dứt khoát phải có
một nền thống trị bá đạo. Còn thời bình, đường lối chính trị bá đạo sẽ đưa dân
tộc đến thảm họa. Chỉ có một nền chính trị vương đạo, dân chủ, tín nghĩa và văn
hóa đạo đức cao mới làm cho đất nước phồn vinh”. Nếu nó được nói ra sau một
cốt chuyện phù hợp sẽ là rất hay, còn tự dưng bật công tắc phát loa, tư tưởng
được nhét vào mồm nhân vật một cách khiên cưỡng thì chỉ là việc nhai lại những
điều cũ rích mà thôi. Còn chuyện nhà “hiền triết” sau khi nói ra sự thật
thì bị con trâu điên đâm “lòi ruột” chết, có ý ám chỉ “chế độ độc tài giết chết
tự do dân chủ” thì lộ và sượng quá!
Tóm
lại là có nhiều chỗ hình như văn Nguyễn Huy Thiệp còn chưa sạch nước cản, và
Nguyên Ngọc, “người từng bị đề cử” giải HCM văn chương, nhiều khi lại tỏ ra
chưa hiểu văn chương là gì! Còn chuyện tự vấn trong văn chương, Nguyên
Ngọc đi tìm đâu cho mất công, nếu ông có cái nhìn khoa học, khách quan, ông sẽ
thấy nó có trong tác phẩm của rất nhiều người, và nó cũng có ngay trong văn
chương của tôi. Bởi tôi từng viết:
Ơi đất nước có
thời sao ai ai cũng sợ sự giàu có?
Nên cái nghèo
từng là vết son trang điểm trang lý lịch của con!
Rồi:
Khi đất nước đã ngàn ngàn năm nghèo đói
Khi đất nước đang
quặn mình thành dấu hỏi
Cái trí tuệ nông
dân lại không thể trả lời!
Dù
vậy cần phải công nhận là thực tế có nhiều người thích văn Nguyễn Huy Thiệp.
Bởi văn Nguyễn Huy Thiệp có tiết tấu nhanh, gọn, sắc, chỉ cần một lời đối thoại
là đã có thể khắc họa được rất sinh động đủ loại nhân vật; có nhiều chi tiết
nghịch dị nên tạo được ấn tượng mạnh; nhiều chất tếu táo nên đọc thấy vui; và
cái cuốn hút được nhiều người có lẽ là cái gia vị mà Nguyễn Huy Thiệp thường
“nêm” vào văn mình, y như người ta cho riềng, mẻ vào thịt chó; và ăn cà pháo
chấm mắm tôm vậy. Nhưng cho Nguyễn Huy Thiệp là “nhất” là “thành tựu của đổi
mới” thì không phải. Nếu xét văn Thiệp với những chuẩn mực cao hơn thì
Thiệp còn nhiều chỗ “chưa sạch nước cản”.
Còn về thi pháp thì Thiệp có nhiều chỗ đã bắt chước giọng truyện Tầu và giọng
của Vũ Trọng Phụng.
Lẽ
ra Nguyên Ngọc phải rõ hơn ai hết những chuyện đến với mình là tất nhiên, nhưng
theo Tô Nhuận Vỹ:
“Nguyên Ngọc cũng chua xót: “Đọc
Pasternak, tôi thấy bi kịch Zhivago vẫn là của một người đứng ngoài, đứng trên
cả nước Nga mà đau. Còn bi kịch của tôi: một người trong cuộc, đảng viên, cầm
súng, nhiệt tình xây dựng chủ nghĩa xã hội mấy mươi năm. Thế mà tại sao tình
yêu của chính mình lại bị dày đạp đến như vậy”.
Ông
vẫn nghĩ mình bị oan. Nhưng Văn Chinh lại viết:
“Nhưng, Nguyên Ngọc - người tạo gió trong
văn học, góp gió nhiệt tâm của mình vào gió lớn thời đại để ngọn cờ văn học
được phất lên mạnh mẽ; cũng chính là người làm hỏng, làm chậm đà đổi mới của
văn học”.
Với
tôi thì ông đúng là người “có học”
theo cách nhìn của Nguyễn Huy Thiệp. Riêng cái vụ nhìn ra cái lớp người “có học” ở nước ta này thì thằng cha
Nguyễn Huy Thiệp đúng là thông minh thật!
TPHCM
13-12-2013
ĐÔNG LA
